Przejdź do zawartości

Kijów

Edytuj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Ten artykuł dotyczy stolicy Ukrainy. Zobacz też: inne znaczenia słowa „Kijów”.
Kijów
Київ
Ilustracja
Złota Brama; Uniwersytet Kijowski; ławra Peczerska; cerkiew św. Andrzeja; kolumna ze słowiańskim bóstwem Berehynią na placu Niepodległości; pomnik Bohdana Chmielnickiego
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Ukraina

Miasto wydzielone

 Kijów

Data założenia

przed 482[1]

Prawa miejskie

1494
1802[1]

Mer

Witalij Kłyczko

Powierzchnia

835,85[2] km²

Wysokość

179 m n.p.m.

Populacja (2022)
• liczba ludności
• gęstość


2 952 301[3]
3533 os./km²

Nr kierunkowy

+380 44

Kod pocztowy

01000-06999

Tablice rejestracyjne

AA; KA

Podział miasta

10 dzielnic

Położenie na mapie Kijowa i obwodu kijowskiego
Mapa konturowa Kijowa i obwodu kijowskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Kijów”
Położenie na mapie Ukrainy
Mapa konturowa Ukrainy, u góry znajduje się punkt z opisem „Kijów”
Ziemia50°27′N 30°30′E/50,450000 30,500000
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa
Logotyp

Kijów (ukr. Київ, Kyjiw) – stolica i największe miasto Ukrainy (pod względem liczby ludności oraz powierzchni), leżące nad rzeką Dniepr.

Ma status miasta wydzielonego i jest ośrodkiem administracyjnym obwodu kijowskiego. Stanowi także największy ośrodek przemysłowy i kulturalno-naukowy kraju. Posiada rozwinięty przemysł maszynowy, lotniczy, optyczny, precyzyjny, elektrotechniczny i elektroniczny, stoczniowy, chemiczny, lekki, spożywczy i materiałów budowlanych. Miasto jest także ważnym węzłem kolejowym i drogowym. Obsługiwane jest przez dwa międzynarodowe porty lotnicze (Boryspol i Żulany). Znajdują się tu także port rzeczny oraz sieć metra. W Kijowie działa około 20 szkół wyższych (m.in. Uniwersytet im. Tarasa Szewczenki, Akademia Kijowsko-Mohylańska, Narodowy Uniwersytet Techniczny i Narodowa Akademia Muzyczna), mieści się tu również siedziba Akademii Nauk Ukrainy. Do instytucji kultury zaliczają się m.in. Opera Narodowa im. Tarasa Szewczenki, Narodowy Teatr Dramatyczny im. Iwana Franki, Ukraiński Teatr Dramatyczny im. Łesi Ukrainki, Filharmonia Narodowa Ukrainy oraz liczne muzea.

Od IX wieku stolica Rusi Kijowskiej, a po jej rozpadzie – siedziba Księstwa Kijowskiego. Od 1363 w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od 1471 siedziba województwa kijowskiego, a od 1569 miasto królewskie Korony Królestwa Polskiego. Od 1667 pod władzą Rosji. W latach 1918–1920 stolica Ukraińskiej Republiki Ludowej, w latach 1921–1991 miasto w Ukraińskiej SRR (od 1934 jej stolica). Od 1991 stolica niepodległej Ukrainy.

Według danych z 1 stycznia 2022, liczba mieszkańców miasta wynosi 2 952 301 osób[3].

Nazwa

[edytuj | edytuj kod]

Historyczne nazwy:

  • W II połowie IV wieku mogło istnieć w rejonie obecnego Kijowa prawdopodobne „państwo” Boza stanowiące silną organizację plemienną Antów. Byli oni związkiem plemiennym zorganizowanym w IV w. przez króla Gotów Hermanaryka. Antowie toczyli kilkunastoletnią wojnę z Gotami, którym ostatecznie ulegli. Jordanes podaje nawet imiona króla gockiego, Winitara, i wodza Antów, Boza, przez gockiego kronikarza tytułowanego „królem”. Boz został pokonany przez króla Ostrogotów Winitara, a następnie ukrzyżowany wraz z synami i licznymi możnymi[4]. (zob. kultura kijowska)
  • Kuar VI–VII w. – Zenobi Glaki, ormiański historyk[5]
  • Kaenuogardia IX w., sagi normańskie[6]
  • Könugard, Känugard, Chunigard lub Känu-gard, Känugard 868, Włodzimierz z Känugardu 997 – sagi islandzkie IX/X w. (ok. 861 na średnim Dnieprze w Kijowie wtedy ziemia Polan (według Nestora), ale w jęz. ałtyjskim słowo pol’an oznacza – lud, ziemia ta nazywała się Chazarią, a po podboju tego kraju przez Normanów nową Gardariki[7])
  • Kijoaba Sabatas „Kijów zębaty” – Konstantyn VII Porfirogeneta X w.[8]
  • Kujaba, Kuj-Aba, Kildare – źródła arabskie al-Istachriego i Ibn Hauqala IX/X w.
  • Känugard 1050 Iziesław
  • Kyjev, koniec XI w. (Kijów – Drewlan powstanie chłopskie z 1113) – kronika Nestora[9]
  • Mankirmen, Magraman XIII-XIV w., bulle papieskie[10]
  • Kijów-Padół – XV/XVI w., nadanie praw miejskich Padołowi w 1497

Według różnych interpretacji nazwa miasta może pochodzić od prasłowiańskiego kujь, kujati, „wicher” i „teren równinny, wydmowy, narażony na silne podmuchy wiatru” (jednak Kijów położony jest na wzgórzach, a nie równinie); pierwotnie Kujava (porównaj polskie Kujawy oraz krainę i nazwę miejscową na Zaodrzu lechickim – Kujava z XII wieku)[11]. Słowiańskie osady na -ov (Kijów, Kraków, Tarnów) były pierwotnie pochodzenia topograficznego, nie patronimicznego[12]; średniowieczni kronikarze rzekomych eponimów dorabiali od nazwy miejscowości, stąd Kij, podobnie Krak u Kadłubka i Krok u Kosmasa (od Krakowa), czy Libusza (od Libuszyna).

Najbardziej rozpowszechnioną angielską nazwą Kijowa jest Kiev. Opiera się ona jednak na języku rosyjskim, w związku z czym ukraińskie instytucje jako nazwę „dla języków obcych” zalecają formę Kyiv[13][14].

2 października 2018 Ministerstwo Spraw Zagranicznych Ukrainy oraz Centrum Komunikacji Straegicznych „StratCom Ukraine”, zainicjowały kampanię KyivNotKiev, mająca na celu promocję wyłącznego stosowania anglojęzycznej transliteracji Kyiv (z ukr. Київ) zamiast Kiev (z ros. Киев) jako nazwy stolicy Ukrainy[15][16].

Historia

[edytuj | edytuj kod]
Bolesław Chrobry wkracza do Kijowa w czasie wyprawy w 1018 r. (obraz Jana Matejki)
Wielki książę litewski Giedymin wyzwala Kijów z jarzma tatarskiego w 1321 r. (rycina z XIX w.)
Czarno-białe zdjęcie. Trzy wyraźne postaci żołnierzy. W centralnym punkcie zdjęcia Józef Piłsudski i Symon Petlura
Józef Piłsudski i Symon Petlura w Kijowie w czasie wyprawy w 1920 r.
Bombardowanie Kijowa przez wojska rosyjskie w czasie bitwy o Kijów (luty 2022)
Ulica Chreszczatyk w Kijowie podczas planowych wyłączeń prądu (grudzień 2022)
 Osobny artykuł: Historia Kijowa.

Kijów został założony na początku V wieku jako placówka handlowa. W okresie największego rozkwitu Kaganatu Chazarskiego w VIII wieku kaganowi chazarskiemu trybut płaciło 25 plemion i księstw, w tym być może władca Kijowa (Kuaru). Po utworzeniu w IX wieku rzecznego szlaku handlowego od Waregów do Greków łączącego Konstantynopol ze Skandynawią stał się jedną z jego głównych stacji. Od X wieku w Kijowie szlak rzeczny łączył się z lądowym transkontynentalnym szlakiem radanitów (ar-Radanija) wiodącym z hiszpańskiej Andaluzji do środkowej Azji. Wówczas stał się jednym z najbogatszych miast w Europie.

Od IX do XI wieku, znany jako Kanugård, Chunigard lub Känu-gard, był centrum prowadzonego przez Waregów handlu na Rusi. Był jednocześnie głównym składem daniny ściąganej przez wikingów z plemion słowiańskich (862–1240).

W 882 r. Kijów został zdobyty przez wikińskiego władcę Olega Mądrego, który przeniósł do Kijowa swoją siedzibę. W 988 lub 989 miał miejsce w Kijowie chrzest Włodzimierza I Wielkiego, uznawany symbolicznie za chrzest Rusi. 14 sierpnia 1018 Bolesław I Chrobry zdobył Kijów podczas wyprawy kijowskiej.

Choć pod koniec IX wieku Kijów został stolicą Rusi Kijowskiej, jednak w 1169 stracił swoje znaczenie polityczne. W 1240 Gród Jarosława został najechany i zniszczony przez Tatarów, co spowodowało upadek dawnego miasta i początek okupacji mongolskiej.

W 1363 r. książę litewski Olgierd Giedyminowic włączył Kijów do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Litwini pierwszy drewniany zamek zbudowali na Górze Zamkowej w latach 1370–1380. Od tego czasu zaczął się powolny rozwój położonej nad rzeką osady Padół, która przejęła rolę położonego wyżej dawnego Kijowa. Po 1387 r. do miasta wrócił zakon dominikanów, którzy rozpoczęli budowę drewnianej katedry katolickiej. W 1397 Kijów stał się siedzibą diecezji katolickiej.

W latach 1471 do 1569 stolica jednego z XI okręgów w składzie województwa kijowskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od 1569 do 1659 r. miasto było stolicą województwa kijowskiego, w składzie małopolskiej prowincji Korony Polskiej, w którym odbywały się sejmiki oraz sądy szlacheckie: ziemskie i grodzkie[17].

W 1494 r. wielki książę litewski Aleksander Jagiellończyk nadał miastu prawa magdeburskie. Miasto po unii lubelskiej w 1569 r. zostało włączone do Korony Polskiej i było miastem królewskim Rzeczypospolitej[18]. Od tego momentu nastąpił dynamiczny rozwój miasta. W XVI wieku Padół stał się liczniejszy niż Wysokie Miasto i zachował dominującą rolę do XIX wieku[19].

W 1648 r. miasto zostało opanowane przez Kozaków Chmielnickiego, odzyskał je Janusz Radziwiłł w 1651 r., jednak sytuacja zmieniła się po ugodzie perejasławskiej, w której Bohdan Chmielnicki oddał ówczesną lewobrzeżną Ukrainę i Kijów carowi rosyjskiemu. Na mocy rozejmu andruszowskiego w 1667 r. Rzeczpospolita przyznała czasowo (na 2 lata) prawa Rosji do Kijowa, a w 1686 r. na mocy traktatu Grzymułtowskiego miasto zostało przyznane Carstwu Rosyjskiemu. Jednak kolejne sejmy polskie nie chciały ratyfikować traktatu, więc prawnie pozostawał on nieważny, aż do sejmu konwokacyjnego w 1764 r., gdy sejm zatwierdził zabór przez Rosję Zadnieprza. Jednak nie dotyczyło to samego Kijowa. Żaden z traktatów polsko-rosyjskich dotyczących miasta nie był nigdy ratyfikowany[20]. Formalnie więc Kijów pozostawał miastem królewskim Korony aż do II rozbioru w 1793 r. (gdy zlikwidowano województwo kijowskie), a królowie polscy nosili tytuł „księcia kijowskiego” do samego końca Rzeczypospolitej.

W Kijowie podczas każdej z trzech fal pogromów antyżydowskich dochodziło do przemocy. Podczas pogromu w kwietniu 1881 napastnicy splądrowali około 1000 żydowskich domów i miejsc pracy. Doszło również do morderstw i gwałtów[21][22]. W 1905, w następstwie rozruchów po ogłoszeniu przez cara Manifestu październikowego w dwudniowej fali przemocy zabito 47–100 Żydów, a ponad 300 zostało rannych[23]. W październiku 1919, podczas wojny ukraińsko-radzieckiej i na fali pogromów antyżydowskich, białogwardziści rozpętali pogrom, w którym zamordowano 500–600 osób[24].

W 1918 r. miasto zostało czasowo zdobyte przez bolszewików, także w Kijowie ogłoszono stworzenie Ukraińskiej Republiki Ludowej i stoczono ciężkie boje z bolszewikami, w których brała udział 3. Armia Wojska Polskiego, która, w porozumieniu z atamanem Symonem Petlurą, wkroczyła do miasta 7 maja 1920 w czasie wyprawy kijowskiej. Bolszewicy ostatecznie zdobyli miasto w 1920 r. W 1934 r. do Kijowa przeniesiona została z Charkowa stolica Ukraińskiej SRR. W latach 30. XX wieku w Bykowni pod Kijowem NKWD zamordowało około 150 tysięcy osób. W 1941 r. Niemcy dokonali masakry kilkudziesięciu tysięcy kijowskich Żydów w Babim Jarze.

Po zniszczeniach II wojny światowej Kijów odzyskał znaczenie gospodarcze, stając się trzecim najważniejszym miastem Związku Radzieckiego. W 1986 100 km na północ od Kijowa doszło do katastrofy elektrowni jądrowej w Czarnobylu. Wiatr wiejący na północ nie sprowadził jednak skażenia nad miasto.

W 1965 r. Kijów otrzymał medal „Złota Gwiazda”, a także tytuł miasta-bohatera ZSRR. Oficjalne wręczenie nastąpiło 23 października 1965 w Pałacu Październikowy w centrum miasta[25].

W trakcie rozpadu Związku Radzieckiego 24 sierpnia 1991 ukraiński parlament ogłosił deklarację niepodległości Ukrainy, czyniąc Kijów stolicą państwa. W tym też roku został siedzibą katolickiej diecezji kijowsko-żytomierskiej obrządku łacińskiego.

W latach 2004–2005 Kijów był głównym miejscem wystąpień podczas pomarańczowej rewolucji, a od listopada 2013 do lutego 2014 plac Niepodległości był głównym miejscem Euromajdanu.

Po 24 lutego 2022 Kijów stał się jednym z głównych celów ataku prowadzonego w ramach inwazji Rosji na Ukrainę[26]. Między 25 lutego, a 2 kwietnia 2022 miała miejsce Bitwa o Kijów, zakończona zwycięstwem wojsk ukraińskich.

Polacy w Kijowie

[edytuj | edytuj kod]

Do czasu odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 r. Kijów był jednym z najważniejszych ośrodków polskości na dawnych wschodnich ziemiach przedrozbiorowej Polski[27].

Polacy w Kijowie stanowili elitę społeczną i intelektualną. Na tamtejszym uniwersytecie kadrę naukową i studencką początkowo (po upadku powstania styczniowego) tworzyli m.in. Polacy. W roku akademickim 1838/39 studenci polscy stanowili 62,5% ogółu studentów[28]. Dzielnicę Łypki zamieszkiwała arystokracja polska, obok rosyjskiej (tutaj znajdowały się posiadłości magnackie Potockich i Branickich), także na głównej ulicy Kreszczatik tętniło polskie życie społecznościowe (tutaj w 1920 wkroczyły polskie dywizje wojskowe, podczas tzw. wyprawy kijowskiej). Na tej głównej alei miasta mieściło się wiele prowadzonych przez Polaków nowoczesnych magazynów, renomowanych firm, zakładów rzemieślniczych. Podobnie było na sąsiednich ulicach: Funduklejewskiej, Luterańskiej, Puszkińskiej, Prorieznoj, Wielkiej Włodzimierskiej, Nikołajewskiej i innych. Życie teatralne opierało się niemal tylko na wędrownych polskich trupach. Centrum jednej z polskich dzielnic Kijowa była ulica Kościelna, przy której znajdował się katolicki kościół pw. św. Aleksandra. Odbyły się tam jedne z największych manifestacji w mieście młodzieży polskiej w przeddzień wybuchu powstania w 1863.

Na przełomie wieków XIX/XX rozpoczęła się budowa kolejnego kościoła katolickiego w mieście, według projektu polskiego arch. Władysława Horodeckiego – pw. św. Mikołaja (do lat 60. XIX wieku istniał również kościół w gmachu tutejszego Uniwersytetu). W tym okresie, na przełomie wieków, żyło w Kijowie ponad 35 000 Polaków (1900). Należeli oni do najbogatszych mieszkańców miasta, działało tutaj wiele filii i sklepów z Warszawy[29]. W mieście największą księgarnią i jednocześnie magazynem książkowym z biblioteką były zabudowania na alei Kreszczatik Leona Idzikowskiego – księgarza i wydawcy, który wydał ponad 100 tłumaczeń oryginalnych dzieł polskich, a jego zbiory liczyły setki tysięcy książek. W latach 1860–1863 prezydentem Kijowa był Józef Zawadzki, założyciel Towarzystwa Polskiego w Kijowie. Poza tym w Kijowie działało wiele polskich zakładów przemysłowych, szkół prywatnych, pracowniczych, gimnazjów, siedzib gazet, teatrów, sklepów i firm, a także wydawnictw codziennych (np. gazeta Dziennik Kijowski, której nakład wynosił średnio około 5000 egzemplarzy; była prenumerowana zarówno w Kijowie i okolicy, jak również w Moskwie, Petersburgu i Warszawie). Na cmentarzu Bajkowa znajduje się szereg nagrobków Polaków związanych z Kijowem, a także polskich żołnierzy poległych w 1920 r. podczas wojny polsko-bolszewickiej.

Józef Ignacy Kraszewski tak opisywał swoją podróż do Kijowa w II poł. XIX wieku:

Na ulicach... polski język słychać co chwila; we wszystkich magazynach, sklepach, hotelach, restauracjach...; księgarnie polskie są tu ogromne; teatr, chodź przyjechał w środku lata, interesy robił dobre; firm polskich mnóstwo...; dzięki pracy i roztropności, dzięki zamożności i solidarności, stanowimy żywioł poważny[30].

Wkład społeczeństwa polskiego w życie miasta drastycznie był ograniczany po upadku powstania styczniowego. Polska społeczność miasta ostatecznie przestała odgrywać w nim znaczącą rolę i zeszła na stanowisko marginalne po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, kiedy to większość tutejszego polskiego życia inteligenckiego, kulturalnego i przemysłowego przeniosła się w granice II Rzeczypospolitej.

W nocy z 7 na 8 kwietnia 1944 lotnictwo niemieckie zbombardowało leżącą na terenie Kijowa stację kolejową Darnica, przy której stacjonował 1 Samodzielny Dywizjon Artylerii Przeciwlotniczej pod dowództwem ppłk. Włodzimierza Sokołowskiego (Walki pod Darnicą). W wyniku bombardowania śmierć poniosło 2 oficerów, 19 podoficerów i 22 polskich szeregowców, których pochowano w kwaterze wojennej Cmentarza Darnickiego[31].

Obecnie w Kijowie mieszka około 7000 Polaków[potrzebny przypis].

Geografia

[edytuj | edytuj kod]

Położenie

[edytuj | edytuj kod]

Kijów leży po obu stronach Dniepru – na zachodnim i wschodnim brzegu – na nizinach północnej Ukrainy, mniej więcej w połowie drogi między źródłem Dniepru w północno-zachodniej Rosji a jego ujściem do Morza Czarnego. Powierzchnia Kijowa wynosi 827 km², z czego jedynie około 50% jest zurbanizowana. Pozostały obszar zajmują zbiorniki wodne, gospodarstwa rolne oraz lasy mieszane typowe dla Europy. Średnia wysokość miasta to 179 m n.p.m.[32]

Przez Kijów przepływa ponad 20 km Dniepru wraz z jego dopływami. Zachodni, pagórkowaty brzeg rzeki stanowi prawy brzeg, natomiast wschodni, niziny lewy brzeg[32].

Klimat

[edytuj | edytuj kod]

Kijów znajduje się w strefie klimatu umiarkowanego kontynentalnego. Średnia temperatura stycznia wynosi −6 °C, przy czym okresowo występują odwilże. W czasie napływu mas powietrza z północy lub północnego wschodu mogą występować znaczne spadki temperatury; zanotowano absolutne minimum wynoszące −33 °C. Pokrywa śnieżna utrzymuje się zazwyczaj od połowy listopada do końca marca. Okres bezprzymrozkowy trwa średnio około 180 dni, choć w niektórych latach przekracza 200 dni. Lata są ciepłe, ze średnią temperaturą w lipcu wynoszącą 20 °C; maksymalna zanotowana temperatura osiągnęła 39 °C. Średnia roczna suma opadów wynosi 635 mm, z największym natężeniem opadów przypadającym na czerwiec i lipiec[33].

Parki w Kijowie

[edytuj | edytuj kod]
Chreszczatyj park zimą (2021)
Jezioro na terenie Parku Narodowego „Hołosijiwski” (2017)

Kijów charakteryzuje się znaczną ilością terenów zielonych, które stanowią istotny element krajobrazu miasta oraz pełnią funkcje rekreacyjne, kulturowe i historyczne. W granicach administracyjnych miasta znajduje się kilkaset parków, skwerów, ogrodów oraz lasów miejskich. Najważniejsze z nich mają status parków kultury i wypoczynku lub obszarów chronionych. Do najbardziej znanych parków Kijowa należą:

  • Wołodymyrśka hirka – park położony na prawym brzegu Dniepru, o powierzchni 10,6 ha[34]. Został założony w połowie XIX wieku i nosi nazwę od pomnika księcia Włodzimierza Wielkiego, jednego z najstarszych monumentów Kijowa (1853)[35]. Z parku roztacza się widok na lewy brzeg miasta oraz rzekę[36]. W 2019 park został połączony pieszym mostem z sąsiednim parkiem Chreszczatyj[37].
  • Chreszczatyj park – najduje się w centralnej części miasta, w pobliżu Placu Europejskiego. Zajmuje powierzchnię 11,8 ha i zawiera liczne elementy architektury oraz rzeźby, w tym Łuk Wolności Narodu Ukraińskiego. Park pełni funkcje spacerowe oraz widokowe, a jego teren obejmuje m.in. Teatr Lalek i tarasy widokowe nad Dnieprem[38].
  • Park Maryjski – park założony w 1874, położony w sąsiedztwie Pałacu Maryjskiego i budynku Rady Najwyższej Ukrainy. Ma charakter reprezentacyjny i historyczny. Zachował klasyczny układ alejek oraz starodrzew, a jego zabudowa obejmuje liczne pomniki i obiekty architektoniczne. Powierzchnia parku wynosi około 9 ha[39].
  • Hidropark – krajobrazowo-rekreacyjny park miejski położony na wyspach Dniepru. Zaprojektowano go jako kompleks wypoczynkowo-wodny z licznymi plażami, atrakcjami wodnymi, przystaniami dla łodzi oraz terenami sportowo-rekreacyjnymi. Miejsce otwarto w 1968[40].
  • Park Wiecznej Chwały – park o charakterze pamięci narodowej, usytuowany na wschodnich zboczach Dniepru. Zajmuje powierzchnię 4,5 ha. Znajdują się tu: Pomnik Wiecznej Chwały, Grób Nieznanego Żołnierza, Aleja Miast Bohaterów oraz Narodowy Memoriał Ofiar Wielkiego Głodu. Park odgrywa istotną rolę w obchodach świąt państwowych[41].
  • Ogród Botaniczny im. Aleksandra Fomina – założony w 1839 r., jeden z najstarszych ogrodów botanicznych w Ukrainie. Jego powierzchnia wynosi 22,5 ha. Znajduje się w pobliżu stacji metra Uniwersytet. Ogród posiada bogatą kolekcję roślin[43][44].
 Z tym tematem związana jest kategoria: Parki i ogrody w Kijowie.

Demografia

[edytuj | edytuj kod]

Kijów jest największym miastem na Ukrainie i siódmym pod względem liczby ludności w Europie. Według danych z 2019 r. Kijów zamieszkiwało 2 967 360[47] osób.

Mieszkańcy Kijowa według narodowości i grup etnicznych (na podstawie danych ze spisów powszechnych Imperium Rosyjskiego, ZSRR i Ukrainy)
rok Ukraińcy[48] Rosjanie[49] Polacy Żydzi Niemcy Tatarzy krymscy Białorusini Czesi i Słowacy Łotysze Ormianie Azerowie Gruzini Mołdawianie
1874[50] 38,6 tys. (31,43%) 58,2 tys. (47,42%) 7,9 tys. (6,41%) 12,9 tys. (10,53%)
1897[51] 55 064 (22,23%) 134 278 (54,20%) 16 579 (6,69%) 29 937 (12,08%) 4354 (1,78%) 2797 (1,13%) 945 (0,38%) 110 (0,04%)
1919 128,7 tys. (23,64%) 232,1 tys. (42,65%) 36,8 tys. (6,77%) 114,5 tys. (21,07%)
1926[52] 216 528 (42,29%) 125 514 (24,51%) 13 706 (2,68%) 140 256 (27,39%) 3554 (0,69%) 5436 (1,06%) 990 (0,19%) 805 (0,16%) 638 (0,12%)
1939[53] 450 556 (53,21%) 139 495 (16,47%) 11 808 (1,39%) 224 236 (26,48%)
1959[54] 663,9 tys. (60,11%) 254,3 tys. (23,02%) 8,5 tys. (0,77%) 153,5 tys. (13,90%)
1970[54] 1056,9 tys. (64,76%) 373,6 tys. (22,89%) 9,7 tys. (0,59%) 152,0 tys. (9,31%)
1979[54] 1455,6 tys. (67,89%) 474,4 tys. (22,13%) 10,5 tys. (0,49%) 132,2 tys. (6,17%)
1989[55] 1863,7 tys. (72,45%) 536,7 tys. (20,87%) 10,4 tys. (0,40%) 100,6 tys. (3,91%) (0,1%) (1,0%) (0,2%) (0,1%) (0,1%) (0,1%)
2001[56] 2110,8 tys. (82,2%) 337,3 tys. (13,1%) 6,9 tys. (0,3%) 17,9 tys. (0,7%) 2,5 tys. (0,1%) 16,5 tys. (0,6%) 4,9 tys. (0,2%) 2,6 tys. (0,1%) 2,4 tys. (0,1%) 1,9 tys. (0,1%)

Podział administracyjny

[edytuj | edytuj kod]
Podział administracyjny Kijowa

Administracyjnie Kijów podzielony jest na dziesięć rejonów, z których każdy posiada własny samorząd. Najstarsze dzielnice miasta, w tym rejon szewczenkowski (Górne Miasto), Padół (Dolne Miasto) oraz Peczersk, zlokalizowane są na prawym brzegu. Lewy brzeg został zasiedlony w XX wieku; jego rozwój umożliwiły prace ziemne, takie jak nasypy piasku i budowa tam, mające na celu powiększenie powierzchni użytkowej[32].

Podział administracyjny miasta wygląda następująco:

Kijów stanowi administracyjne centrum obwodu kijowskiego (28 131 km²), obejmującego 25 rejonów i 25 miast. Jednocześnie jest samodzielną jednostką miejską, niezależną od władz obwodu[32].

Gospodarka

[edytuj | edytuj kod]
Główna siedziba Zakładu Lotniczego Antonow (2020)
Główna siedziba Naftohaz Ukrainy (2012)

Kijów, jako stolica Ukrainy, stanowi centralny ośrodek administracyjny, kulturalny i naukowy państwa. Jest największym miastem w kraju pod względem liczby ludności i powierzchni oraz wykazuje najwyższy poziom aktywności gospodarczej. Na początku 2010 w mieście zarejestrowanych było około 238 tys. podmiotów gospodarczych[57], w 2023 było to już ponad 321 tys[58].

Miasto jest głównym centrum gospodarczym Ukrainy z silnie rozwiniętym i zróżnicowanym przemysłem. W mieście zlokalizowane są m.in. zakłady przemysłu: maszynowego, lotniczego (Zakład Lotniczy Antonow), optycznego, precyzyjnego, stoczniowego, elektrotechnicznego, elektronicznego, chemicznego, materiałów budowlanych, lekkiego i spożywczego[59].

W latach 2004–2008 gospodarka Kijowa rozwijała się w tempie wyższym niż średnia krajowa, osiągając średni roczny wzrost na poziomie 11,5%. W wyniku globalnego kryzysu finansowego w 2009 regionalny produkt brutto spadł o 13,5% w ujęciu realnym, jednak skala załamania była mniejsza niż w skali całego kraju[60][61].

Miasto charakteryzuje się zróżnicowaną strukturą gospodarczą, co przekłada się na relatywnie niską stopę bezrobocia – w latach 2005–2008 wynosiła ona średnio 3,75%, a w 2009 wzrosła do 7,1%, pozostając poniżej średniej krajowej (9,6%)[62][61]. W 2020 stopa bezrobocia wśród osób pow. 15 roku życia wynosiła 6,9%, dla całej Ukrainy natomiast 9,5%[63].

Na styczeń 2022 średnie miesięczne wynagrodzenie brutto w Kijowie wynosiło 21 347 hrywien (ok. 540 euro), a netto – 17 184 hrywien (ok. 430 euro)[64][65][66].

Kijów pełni funkcję głównego ośrodka biznesowego i handlowego Ukrainy. W mieście mają siedzibę największe przedsiębiorstwa kraju, takie jak Naftohaz Ukrainy, Energorynok i Kyivstar. Kijów wyróżnia się także w zakresie nieruchomości komercyjnych, posiadając najwyższe biurowce w kraju (np. Guliwer[67], Parus Business Centre[68]) oraz największe centra handlowe[69][70][71].

Przemysł

[edytuj | edytuj kod]

Przemysł inżynieryjny, oparty na metalu pochodzącym z hut żelaza i stali w rejonie zakola Dniepru oraz z zagłębia węglowego Donbasu, zajmuje czołowe miejsce i obejmuje produkcję zaawansowanych maszyn oraz precyzyjnych narzędzi i przyrządów. Zakłady w Kijowie wytwarzają urządzenia dla przemysłu chemicznego, takie jak linie transportowe do kauczuku wulkanizowanego, linoleum i fabryk nawozów, a także maszyny do obróbki metalu. Inne produkty przemysłu inżynieryjnego to samoloty, windy hydrauliczne, przyrządy elektryczne, armatura, jednostki pływające rzeczne i morskie, motocykle oraz aparatura kinematograficzna[72].

Kolejnym ważnym sektorem jest przemysł chemiczny, produkujący wyroby z żywic, nawozy, tworzywa sztuczne i włókna chemiczne – ostatnie z nich powstają w zakładzie włókien wiskozowych na lewym brzegu w dzielnicy Darnycia. Dobrze rozwinięte są także tartaki oraz produkcja cegieł i prefabrykatów żelbetowych. Wśród dóbr konsumpcyjnych wytwarzanych w Kijowie znajdują się aparaty fotograficzne, termosy, dzianina, obuwie, różnorodne artykuły spożywcze oraz zegarki. Kijów jest również dużym ośrodkiem wydawniczym[72].

Zaopatrzenie licznych zakładów w energię zapewnia gaz ziemny przesyłany z Daszawy w zachodniej Ukrainie oraz energia elektryczna z kijowskiej elektrowni wodnej na Dnieprze. Elektrownia ta, ukończona w 1968, znajduje się w Wyszogrodzie, tuż powyżej miasta. Na południowy wschód od Kijowa znajduje się jeszcze potężniejsza Trypilska Elektrownia Cieplna[72], która jednak w 2024 została zniszczona przez siły rosyjskie[73].

Transport

[edytuj | edytuj kod]

Kijów jest ważnym węzłem kolejowym i drogowym[59]. Obsługiwany jest przez dwa międzynarodowe porty lotnicze (Boryspol i Żulany). Znajdują się tu także port rzeczny oraz sieć metra[74].

Kultura

[edytuj | edytuj kod]

Kijów jest głównym ośrodkiem życia kulturalnego Ukrainy. Jako stolica kraju, skupia najważniejsze instytucje kulturalne, a jego scena artystyczna łączy dziedzictwo historyczne z nowoczesnymi trendami. W mieście działają liczne teatry, opery, muzea i galerie sztuki.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Kultura w Kijowie.

Muzea

[edytuj | edytuj kod]

Kijów to siedziba wielu muzeów narodowych, m.in. Narodowe Muzeum Historii Ukrainy[75][76], Narodowe Muzeum Sztuki Ukrainy[77] czy Narodowe Muzeum Tarasa Szewczenki, które dokumentują bogate dziedzictwo kulturowe kraju[78].

Główne wejście do Narodowego Muzeum Sztuki Ukrainy (2019)
Budynek Narodowego Muzeum Historii Ukrainy (2023)
Budynek Muzeum czarnobylskiego (2012)

Ważną rolę odgrywa także Narodowy Kompleks Muzealny Sztuki i Kultury „Mystećkyj Arsenał” – centrum sztuki współczesnej i przestrzeń wystawiennicza, organizująca festiwale i targi kultury[79]. Natomiast Narodowe Muzeum Sztuki im. Bohdana i Warwary Chanenków posiada jednen z największych i najcenniejszych zbiorów sztuki europejskiej, azjatyckiej oraz starożytnej na Ukrainie[80][81].

Inne muzea działające w Kijowie:

Teatr i muzyka

[edytuj | edytuj kod]

Miasto ma bogatą tradycję teatralną i muzyczną. Jednym z najważniejszych ośrodków kulturalnych jest Opera Narodowa im. Tarasa Szewczenki, która prezentuje klasyczny repertuar operowy i baletowy, ale również Narodowy Teatr Dramatyczny im. Iwana Franki czy Filharmonia Narodowa Ukrainy[78]. W tej ostatniej odbywają się m.in. Artefakty głosu, które prezentują współczesne interpretacje muzyki klasycznej i eksperymentalnej[82]. Oprócz opery, funkcjonuje tu wiele teatrów dramatycznych oraz scen eksperymentalnych. Teatry takie jak Kijowski Akademicki Teatr Młodzieżowy[83] czy Kijowski Akademicki Teatr Dramatu i Komedii na lewym brzegu Dniepru[78] prezentują zarówno klasykę, jak i nowoczesne podejście do sztuki scenicznej[84][85].

Spośród innych teatrów warto wymienić również Narodowy Teatr Dramatyczny im. Iwana Franki[86], Ukraiński Teatr Dramatyczny im. Łesi Ukrainki czy niezależne Centrum Sztuki Współczesnej „DACH”.

Kijów jest dynamicznym centrum muzycznym, oferującym szerokie spektrum gatunków – od muzyki klasycznej po alternatywną. Miasto gości liczne koncerty w salach koncertowych, klubach oraz na otwartych przestrzeniach, przyciągając zarówno lokalnych artystów, jak i międzynarodowe gwiazdy.

W dziedzinie muzyki klasycznej wyróżnia się Kijowska Orkiestra Symfoniczna (ukr. Київський симфонічний оркестр), której dryguje Luigi Gaggero. Orkiestra regularnie występuje podczas najważniejszych świąt narodowych, takich jak rocznica uchwalenia Konstytucji Ukrainy czy Dzień Niepodległości, prezentując bogaty repertuar ukraińskich kompozytorów[87].

Kijów jest również gospodarzem Kijowskiego Festiwalu Muzyki – międzynarodowego festiwalu muzyki klasycznej, który od 1990 promuje współczesną muzykę ukraińską w kontekście światowej sztuki. Festiwal odbywa się corocznie od końca września do początku października, prezentując utwory zarówno ukraińskich, jak i zagranicznych kompozytorów[88][89]. W 2005[90] oraz w 2017 w Kijowie zorganizowano Konkurs Piosenki Eurowizji[91], atomiast w 2013 Konkurs Piosenki Eurowizji Junior[92].

Miasto oferuje także bogatą scenę alternatywną. Miejsca takie jak Art-Zawod Platforma zlokalizowane w dawnej fabryce tekstyliów, przekształcone zostały w kreatywne centra kultury[93], gdzie odbywają się koncerty, festiwale i targi, takie jak popularny Kurazh Bazar[94].

Kultura filmowa

[edytuj | edytuj kod]

Festiwale filmowe

[edytuj | edytuj kod]

Kijów jest gospodarzem prestiżowego Międzynarodowego Festiwalu Filmowego „Molodist”, który od 1970 promuje twórczość młodych reżyserów. Festiwal prezentuje debiutanckie filmy pełnometrażowe, krótkometrażowe oraz studenckie, przyciągając twórców z całego świata. W 2024 odbyła się 53. edycja tego wydarzenia[95].

Od 2003 odbywa się festiwal filmów dokumentalnych DocuDays UA, poświęconych tematyce praw człowieka[96]. Celem festiwalu jest promowanie szacunku dla praw człowieka i podstawowych wolności, podkreślanie godności ludzkiej jako najwyższej wartości oraz wspieranie aktywności obywatelskiej i rozwoju kina dokumentalnego[97]. Od 2012 ma miejsce natomiast Kijowski Międzynarodowy Festiwal Filmów Krótkometrażowych, poświęcony krótkometrażowym produkcjom filmowym[98].

W Kijowie odbywają się również pokazy z okazji cyklu Dni Kina Polskiego na Ukrainie[99][100].

Dodatkowo, Kijów gościł XV edycję Odeskiego Międzynarodowego Festiwalu Filmowego, który ze względu na sytuację polityczną przeniósł się do stolicy. Festiwal ten prezentuje szeroki wachlarz filmów europejskich, w tym polskich produkcji[101].

Instytucje filmowe

[edytuj | edytuj kod]
Frontowe ogrodzenie Wytwórni Filmowej im. Ołeksandra Dowżenki (2016)

Nieprzerwanie od 1925 w Kijowie działa Wytwórnia Filmowa im. Ołeksandra Dowżenki. Wraz z Odeską Wytwórnią Filmową, należy do głównych i jedynych państwowych producentów filmowych w kraju[102].

Centrum Dowżenki to kluczowa instytucja zajmująca się archiwizacją i promocją ukraińskiego dziedzictwa filmowego. Oprócz archiwum filmowego, centrum oferuje muzeum kina, laboratorium do kopiowania materiałów oraz przestrzeń dla wydarzeń artystycznych[103].

Swoją siedzibę w Kijowie ma również FILM.UA Group, czyli największe pionowo zintegrowane przedsiębiorstwo filmowe w Europie Środkowo-Wschodniej[104].

Kina

[edytuj | edytuj kod]

Kijów dysponuje licznymi kinami, które odgrywają ważną rolę w życiu kulturalnym miasta[105]. Kino „Żowten” to jedno z najstarszych kin w Kijowie, znane z prezentacji ambitnych filmów artystycznych i dokumentalnych[106][107]. W czasie festiwali, takich jak „Molodist”, kino to staje się głównym miejscem projekcji[108].

Inne

[edytuj | edytuj kod]

Od 1998 w Kijowie działa Instytut Polski[109]. Realizuje zadania dyplomacji publicznej: dbanie o dobry wizerunek Polski, nawiązywanie i utrzymywanie relacji z dziedziny kultury, edukacji, nauki i życia społecznego. Organizuje wydarzenia kulturalne. Współpracuje z takimi instytucjami jak: Instytut Adama Mickiewicza, Polski Instytut Sztuki Filmowej, Instytut Książki, Instytut Teatralny czy Narodowy Instytut Fryderyka Chopina[110].

W latach 2007–2022 Kijów był również głównym miejscem organizacji multidyscyplinarnego, międzynarodowego festiwalu sztuki współczesnej i kina Gogolfest[111].

Zabytki i atrakcje turystyczne

[edytuj | edytuj kod]
Masywna wieża Soboru na tle niebieskiego jasnego nieba. Cztery wyraźne kondygnacje zwieńczone złotą kopułą. Po obu stronach zieleń drzew.
Sobór Mądrości Bożej
Widok frontowy na Ławrę Peczerską z oddali. Po prawej stronie widać kompleks sześciu wież z zabudową, po prawej dominuje strzelista wieża zakończona złotą kopułą.
Ławra Peczerska – w tle Dniepr
widok frontowy na niebiesko-złoty budynek Monasteru św. Archanioła. Piękny słoneczny dzień.
Monaster św. Michała
zdjęcie Kościoła św. Mikołaja wykonane z perspektywy schodów. Po obu stronach ściany modernistycznych budynków. W dalszej perspektywie pięknie wyeksponowana frontowa ściana Kościoła z dwoma wieżami.
Kościół św. Mikołaja

W 1990 sobór Mądrości Bożej i ławra Peczerska zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Pomniki

[edytuj | edytuj kod]

Skanseny

[edytuj | edytuj kod]

Oświata i nauka

[edytuj | edytuj kod]

W 2024 r. w Kijowie funkcjonowały 590 ogólnokształcące szkoły średnie[112], 20 szkół zawodowych[113], a także 743 placówek edukacji przedszkolnej[114].

Uczelnie

[edytuj | edytuj kod]
Narodowy Uniwersytet Techniczny Ukrainy Politechnika Kijowska

W 2024 w Kijowie działały 83 szkoły wyższe, na których studiowało łącznie ponad 281 tys. osób[115]. Wśród najbardziej znanych uczelni można wymienić:

Kijów jest również siedzibą Akademii Nauk Ukrainy[59].

Biblioteki

[edytuj | edytuj kod]

W Kijowie znajduje się wiele bibliotek, spośród których największą i najważniejszą jest Biblioteka Narodowa Ukrainy im. W.I. Wiernadskiego. Pełni ona funkcję głównej biblioteki naukowej kraju oraz centrum informacji naukowej, a zarazem należy do największych bibliotek narodowych na świecie. Biblioteka jest powiązana z Akademią Nauk Ukrainy jako biblioteka depozytowa i pełni rolę archiwum Akademii[116].

W zbiorach Biblioteki Narodowej im. W.I. Wiernadskiego znajduje się największa na świecie kolekcja żydowskiej muzyki ludowej nagranej na cylindrach woskowych Edisona. Kolekcja ta, zatytułowana Jewish Musical Folklore (1912-1947), została w 2005 wpisana na listę programu UNESCO „Pamięć Świata”[117].

W mieście funkcjonuje również założona w 1866 Biblioteka Narodowa Ukrainy im. Jarosława Mądrego[118], która od 1994 funkcjonuje jako biblioteka narodowa[119].

Sport

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Sport w Kijowie.
Stadion Olimpijski

Miasto, jako stolica, jest również sportowym centrum Ukrainy. Najbardziej znanym klubem Kijowa jest Dynamo, wielokrotny mistrz Ukrainy, a wcześniej również i Związku Radzieckiego. Klub ten dwukrotnie zdobył również Puchar Zdobywców Pucharów, występował także w Lidze Mistrzów. Poza Dynamem działa tu jeszcze wiele klubów zarówno piłkarskich, jak i reprezentujących inne dyscypliny sportu. Corocznie rozgrywane są tutaj memoriały Wiktora Bannikowa i Walerego Łobanowskiego. W 2012 w Kijowie odbył się mecz finałowy EURO 2012.

Urodzeni w Kijowie

[edytuj | edytuj kod]
 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie urodzeni w Kijowie.

Miasta partnerskie

[edytuj | edytuj kod]

Miasta partnerskie Kijowa[120]:

Byłe miasta partnerskie

[edytuj | edytuj kod]

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b А. Івченко: Міста України. Київ: 1999, s. 94. ISBN 966-7085-56-2.
  2. ↑ Окружний суд скасував рішення Київради щодо розширення меж столиці [online], nbnews.com.ua [dostęp 2014-01-12] [zarchiwizowane z adresu 2014-01-13] (ukr.).
  3. ↑ a b Чисельність наявного населення України на 1 січня [online], State Statistics Service of Ukraine [dostęp 2024-10-23] (ukr.).
  4. ↑ Benedykt Zientara, Historia powszechna średniowiecza, 1973, s. 146.
  5. ↑ „An Armenian historian of the seventh century, Zenob Glak, knew of a similar legend concerning the founding of the city of Kuar (Kiev) in the land of Poluni (Polianians) by three brother Kuar, Mentery, and Kherean.”, [w:] Medieval Russia’s epics, chronicles, and tales. 1974; „Similarly to Nestor’s story about Kiy, Shchek and Khoriv, the Armenian legend of Kuar and his brothers says (in the 6th or in the 7th century). [w:] Киев, анциент анд модерн киты. 1983.
  6. ↑ „Hrec Kaenuogardia, quod ejus nomen in Sagis est, interdum in Chunigardiam facili tranfitu mutata occurrit, [w:] Birgit Scholz. Von der Chronistik zur modernen Geschichtswissenschaft. 2000.
  7. ↑ Вся жe Русь стала называться Gardariki – «страна гардов» (= городов). На ранних этапах своeй истории Рюриково городище (дрeвнeйший Новгород русских лeтописeй IX–X вв.) являлось резиденцией князeй – Рюрика, Олeга, откуда в 882 г...”, [w:] Anders Hedman, Анатолий Николаевич Кирпичников. Викинги и Славяне. 1998.
  8. ↑ Kijów „gród Kija”. Pierwotnie kij znaczył „młot” i był przezwiskiem naczelnika rodu, podobnie jak Karol Martel „Młot”. Konstantyn nazywa miasto Kijoaba Sambatas „Kijów zębaty”, to znaczy gród otoczony ostrokołem z blankami zdała widocznymi. [W:] Staszewski. Słownik geograficzny. Pochodzenie i znaczenie nazw geograficznych.
  9. ↑ „Bysza 3 bratja, edinomu imia Kij, a drugomu Szczek, a tretemu Choriw, sestra ich Łybed. Siediaszcze Kij na gorie, gdie że nynie uwoz Boriczew, a Szczek siediasze na gorie, gdie njnie zowetsia Szczekowica, a Choriw na tret’ej gorie” Nestor (kronikarz), [w:] Wiek V-XV w źródłach. PWN. 1999; porównaj legendę Zonobiego Glaki o trzech braciach Kuarym, Menterym, i Khereanie z VII w.
  10. ↑ „Magraman – przekręcona nazwa Mankirmen, używana przez Tatarów na oznaczenie Kijowa; W latopisach ruskich gród ten niekiedy nosi nazwę: Kiew-drewian. Cudzoziemcy o Polsce: relacje i opinie. t. 1. 1971; (1314 i 1340 Majeria w bullach watykańskich); It is there stated that the Kipchak prince Bikyarok Aglen then had his residence at Man kirmen, a city on the Uzi river (the Dnieper of our days), [w:] Emil Bretschneider. Mediaeval researches from eastern Asiatic sources. 1967. s. 307.
  11. ↑ Stanisław Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984, s. 141 i 142 oraz 290 i 291.
  12. ↑ Ewa Rzetelska-Feleszko, Nazwy miejscowe, [w:] Polskie nazwy własne. Encyklopedia, Kraków 2005, s. 191–231.
  13. ↑ Adam Taylor: Is It Time For The West To Stop Calling It ‘Kiev’ And Start Calling It ‘Kyiv’?. Business Insider, 24 stycznia 2014. [dostęp 2018-05-30]. (ang.).
  14. ↑ Kyiv (Kiev) Travel Guide. Kiev?, Kyiv?! Which is right? [online], uazone.net [dostęp 2024-04-23].
  15. ↑ Ministerstwo Spraw Zagranicznych Ukrainy uruchamia online kampanię #CorrectUA #KyivNotKiev [online], poland.mfa.gov.ua, 2018 [dostęp 2025-04-22] (pol.).
  16. ↑ #KyivNotKiev: МЗС закликає світ коректно писати Київ [online], bbc.com, 2018 [dostęp 2025-04-22] (ukr.).
  17. ↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012, tenże, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
  18. ↑ Aleksander Jabłonowski, Polska XVI wieku. Ziemie ruskie. Ukraina (Kijów – Bracław), T. 3, Warszawa 1897, s. 230.
  19. ↑ „Estimated Averange Population of Kiew by Century. Source I. Pantiukow, 1877. by Michael F. Hamm. Kiev: A Portrait, 1800–1917, 2003.
  20. ↑ Eugeniusz Romer, O wschodniej granicy Polski z przed 1772 r., w: Księga Pamiątkowa ku czci Oswalda Balzera, t. II, Lwów 1925, s. 358.
  21. ↑ ПОГРО́МЫ еврейские. [w:] электронная еврейская энциклопедия [on-line]. [dostęp 2013-02-13]. (ros.).
  22. ↑ S.M. Dubnow, History of the Jews in Russia and Poland, t. 2, 1918 [dostęp 2013-02-13] (ang.).
  23. ↑ W.C. Fuller Jr.: The Foe Within: Fantasies of Treason And the End of Imperial Russia. Cornell University Press, 2006, s. 44. [dostęp 2013-02-13]. (ang.). N.M. Meir: Kiev, Jewish Metropolis: A History, 1859–1914. Indiana University Press, 2010, s. 124–125. [dostęp 2013-02-13]. (ang.).
  24. ↑ E. Heifetz: The slaughter of the Jews in the Ukraine In 1919. Thomas Seltzer, Inc, 1921. s. 111, 112. [dostęp 2013-02-13]. (ang.). Y. Arad: The Holocaust in the Soviet Union. Jad Waszem, 2009, s. 13–14. [dostęp 2013-02-13]. (ang.).
  25. ↑ Aleksander Strojny, Artur Grossman, Kijów – miasto złotych kopuł [online], turystyka.wp.pl, 25 marca 2014 [dostęp 2025-04-22] (pol.).
  26. ↑ Kijów pod ciężkim ostrzałem rakietowym Rosjan. pap.pl, 2022-02-25. [dostęp 2022-02-27].
  27. ↑ Już w grodzie Jarosława przy bramie lackiej istniała (1151) Lacka Słoboda – dzielnica Polaków, obok dzielnicy Niemców i Włochów, a przy cerkwi Mikołaja – targowa osada węgierska”, [w:] Tadeusz M. Trajdos, Kościół Katolicki na ziemiach ruskich Korony i Litwy za panowania Władysława II Jagiełły, 1386–1434, 1982; „W Kijowie uczynił sobie św. Jacek bazę apostolską, założył klasztor przy „Bramie Lackiej” i postarał się o wyświęcenie biskupa, którym był wrocławski dominikanin”.
  28. ↑ Leszek Podhorodecki, Dzieje Kijowa, s. 152–155.
  29. ↑ Jan Engelgard, W Mieście Bułhakowa (3), Myśl Polska, nr 47–48, 21–28 listopada 2010.
  30. ↑ Leon Idzikowski – księgarz i wydawca. wspolnotapolska.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-04-10)].
  31. ↑ Dziennik Kijowski – Archiwum 2014 [online], www.dk.com.ua [dostęp 2020-07-09] (pol.).
  32. ↑ a b c d Jamie Aronson, Kyiv, Ukraine [online], ebsco.com [dostęp 2025-04-15] (ang.).
  33. ↑ Richard Antony French, Kyiv [online], britannica.com, 14 kwietnia 2025 [dostęp 2025-04-15] (ang.).
  34. ↑ Парк Володимирська гірка [online], mistokyia.ua, 26 maja 2024 [dostęp 2025-04-15] (ukr.).
  35. ↑ Володимирська гірка | Енциклопедія Сучасної України [online], web.archive.org, 19 czerwca 2020 [dostęp 2025-04-15] [zarchiwizowane z adresu 2020-06-19].
  36. ↑ St. Volodymyr’s Monument, Volodymyr’s Hill [online], readingkyiv.net [dostęp 2025-04-15] (ang.).
  37. ↑ Павло Калашник, У Києві відкрили пішохідний міст між Аркою дружби народів та Володимирською гіркою [online], hromadske.ua, 25 maja 2019 [dostęp 2025-04-15] (ukr.).
  38. ↑ Хрещатий парк [online], mistokyia.ua, 25 października 2024 [dostęp 2025-04-14] (ukr.).
  39. ↑ Mariinsky Park [online], guide.kyivcity.gov.ua [dostęp 2025-04-14] (ang.).
  40. ↑ Американські гірки та атракціони. Дивіться, яким був київський Гідропарк у 80-х роках [online], rbc.ua, 2024 [dostęp 2025-04-14] (ukr.).
  41. ↑ PARKS IN KYIV [online], greentourua.com, 16 lutego 2020 [dostęp 2025-04-15] (ang.).
  42. ↑ Об'єкти культурної спадщини [online], nppg.gov.ua, 23 kwietnia 2020 [dostęp 2025-04-15] (ukr.).
  43. ↑ Cezary Rudziński, UKRAINA: KIJOWSKIE OGRODY BOTANICZNE [online], globtroter.info, 3 października 2016 [dostęp 2025-04-15] (pol.).
  44. ↑ Janusz Fuksa, Wspomnienia ze Wschodu, dil.kpi.ua, Wrocław 2021, s. 30 [dostęp 2025-04-15] (pol.).
  45. ↑ Monument Taras Shevchenko [online], kiev4tourists.com [dostęp 2025-04-15] (ang.).
  46. ↑ Taras Shevchenko Park [online], gotokyiv.com [dostęp 2025-04-15] (ang.).
  47. ↑ Чисельність населення (за оцінкою) на 1 січня 2020 року та середня чисельність у 2019 році.
  48. ↑ Respondenci podający język ukraiński (małoruski) jako ojczysty.
  49. ↑ Respondenci podający język rosyjski (wielkoruski) jako ojczysty.
  50. ↑ kyiv_perepys_1874 [online].
  51. ↑ Демоскоп Weekly – Приложение. Справочник статистических показателей [online], demoscope.ru [dostęp 2017-11-18].
  52. ↑ Демоскоп Weekly – Приложение. Справочник статистических показателей [online], demoscope.ru [dostęp 2017-11-18].
  53. ↑ Демоскоп Weekly – Приложение. Справочник статистических показателей [online], demoscope.ru [dostęp 2017-11-18].
  54. ↑ a b c Итоги переписи населения Украины 2001 года [online], demoscope.ru [dostęp 2017-02-04].
  55. ↑ Всеукраїнський перепис населення 2001 | Результати | Основні підсумки | Національний склад населення | місто Киів [online], 2001.ukrcensus.gov.ua [dostęp 2017-02-04].
  56. ↑ Всеукраїнський перепис населення 2001 | English version | Results | General results of the census | National composition of population | The city of K... [online], 2001.ukrcensus.gov.ua [dostęp 2017-11-18].
  57. ↑ R.G. Vilenchuk, L.O. Mashkova, Kyiv Statistical Yearbook for 2009, Vydavnytstvo Konsultant LLC., 2010, s. 58, ISBN 978-966-8459-28-3.
  58. ↑ Кількість діючих суб’єктів господарювання за видами економічної діяльності у 2023 році [online], kyiv.ukrstat.gov.ua [dostęp 2025-04-16] (ukr.).
  59. ↑ a b c Kijów, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-03-07].
  60. ↑ Валовий регіональний продукт [online], kyiv.ukrstat.gov.ua, 1 grudnia 2020 [dostęp 2025-04-16] [zarchiwizowane z adresu 2020-12-01] (ukr.).
  61. ↑ a b Новини [online], ukrstat.gov.ua, 23 stycznia 2013 [dostęp 2025-04-16] [zarchiwizowane z adresu 2013-01-23] (ukr.).
  62. ↑ Основні показники ринку праці у 2000–2019рр [online], kyiv.ukrstat.gov.ua, 14 października 2020 [dostęp 2025-04-16] [zarchiwizowane z adresu 2020-10-14] (ukr.).
  63. ↑ 2020 Labour Force of Ukraine, State Statistics Service of Ukraine, 2020, s. 38 [dostęp 2025-04-16] (ang.).
  64. ↑ Калькулятор зарплаты [online], uteka.ua, 3 marca 2020 [dostęp 2025-04-16] [zarchiwizowane z adresu 2020-03-03] (ukr.).
  65. ↑ Средняя зарплата в Украине [online], index.minfin.com.ua, 10 lutego 2022 [dostęp 2025-04-16] [zarchiwizowane z adresu 2022-02-10] (ukr.).
  66. ↑ 26,759 UAH to EUR – Convert Ukrainian Hryvni to Euros [online], xe.com, 25 lutego 2022 [dostęp 2025-04-16] [zarchiwizowane z adresu 2022-02-25] (ang.).
  67. ↑ Gulliver, Kyiv – SkyscraperPage.com [online], skyscraperpage.com [dostęp 2025-04-16].
  68. ↑ The Sail, Kyiv [online], skyscraperpage.com [dostęp 2025-04-16] (ang.).
  69. ↑ Іван Зайцев, The largest shopping mall in Ukraine and Europe was opened in Kiev – Respublika Park (photo report) [online], rau.ua, 13 listopada 2021 [dostęp 2025-04-16] (ang.).
  70. ↑ About us [online], blockbustermall.com.ua [dostęp 2025-04-16] (ang.).
  71. ↑ ТРЦ LAVINA Mall, Київ [online], novobudovy.com [dostęp 2025-04-16] (ukr.).
  72. ↑ a b c Kyiv – Industry, Trade, Agriculture | Britannica [online], www.britannica.com, 15 kwietnia 2025 [dostęp 2025-04-16] (ang.).
  73. ↑ Sarah Rainsford, Laura Gozzi, Ukraine war: Key power plant near Kyiv destroyed by Russian strikes [online], BBC News, 11 kwietnia 2024 [dostęp 2024-04-11] (ang.).
  74. ↑ ТОП-45 фактів про Київ, які ви не знали [online], kyiv-future.com.ua [dostęp 2021-12-03] (ukr. • ros.).
  75. ↑ Visit us [online], nmiu.org [dostęp 2025-04-11] (ang.).
  76. ↑ National Museum of the History of Ukraine, Kyiv, Ukraina [online], artsandculture.google.com [dostęp 2025-04-11] (ang.).
  77. ↑ Dzieła z Narodowego Muzeum Sztuki w Kijowie przyjechały do Zamku Królewskiego [online], dzieje.pl [dostęp 2025-04-11].
  78. ↑ a b c Boris Pofalla, Kijów. "Kto niszczy dziedzictwo kulturowe, wymazuje historię" [online], kultura.onet.pl, 9 kwietnia 2022 [dostęp 2025-04-11] (pol.).
  79. ↑ Kateryna Yuzefyk, Czym jest Mystećkyj Arsenał? [online], ukrainer.net, 12 października 2022 [dostęp 2025-04-11] (pol.).
  80. ↑ Alina Wozijan, Arcydzieła z Narodowego Muzeum Sztuki im. Bohdana i Warwary Chanenków w Warszawie [online], kuriergalicyjski.com, 26 marca 2025 [dostęp 2025-04-13] (pol.).
  81. ↑ Dzieła z Narodowego Muzeum Sztuki im. Bohdana i Warwary Chanenko w Kijowie znalazły schronienie na Zamku Królewskim w Warszawie [online], gov.pl [dostęp 2025-04-13] (pol.).
  82. ↑ Antoni Michnik, Głosy i instytucje. Wokół koncertu „Artefakty głosu” w Kijowie [online], glissando.pl, 7 grudnia 2024 [dostęp 2025-04-11] (pol.).
  83. ↑ Molodyy Theatre [online], molodyytheatre.com, 14 stycznia 2021 [dostęp 2025-04-06] (ukr.).
  84. ↑ Theatres and concert halls of Kyiv [online], kpi.ua [dostęp 2025-04-11] (ang.).
  85. ↑ Theater [online], ukraine.ua, 30 listopada 2020 [dostęp 2025-04-11] (ang.).
  86. ↑ Відповіді на ваші запитання [online], ft.org.ua, 11 września 2024 [dostęp 2025-04-11] (ukr.).
  87. ↑ Muzycy z Kijowa są już w Polsce [online], gov.pl [dostęp 2025-04-11] (pol.).
  88. ↑ Kyiv Music Fest – European Festivals Association [online], www.festivalfinder.eu [dostęp 2022-02-26] (ang.).
  89. ↑ Про внесення змін до Положення про Міжнародний фестиваль «Київ Музик Фест» [online], Офіційний вебпортал парламенту України [dostęp 2022-02-26] (ukr.).
  90. ↑ Sietse Bakker: NTU and EBU confirm: Palats Sportu. [w:] ESC Today [on-line]. esctoday.com, 2004-09-06. [dostęp 2013-10-22]. (ang.).
  91. ↑ Paul Jordan: Kyiv to host Eurovision 2017!. [w:] EBU [on-line]. eurovision.tv, 2016-09-09. [dostęp 2016-09-09]. (ang.).
  92. ↑ Ukraine to host Junior 2013. junioreurovision.tv, 2013-08-13. [dostęp 2014-08-28]. (ang.).
  93. ↑ Афіша Подій [online], artzavodplatforma.com [dostęp 2025-04-11] (ukr.).
  94. ↑ Dawid Mikoś, Weekend w Kijowie – co zobaczyć w stolicy Ukrainy? [online], Masa Perłowa #podróże, 5 listopada 2017 [dostęp 2025-04-11].
  95. ↑ Kristy Kravchenko, Czym jest Centrum Dowżenki? • Ukraїner [online], ukrainer.net, 2 listopada 2020 [dostęp 2025-04-11] (pol.).
  96. ↑ HISTORY OF THE FESTIVAL [online], docudays.ua [dostęp 2025-04-03] (ang.).
  97. ↑ Regulations [online], docudays.ua [dostęp 2025-04-03] (ang.).
  98. ↑ ІСТОРІЯ [online], kisff.org, 5 sierpnia 2021 [dostęp 2025-04-04] [zarchiwizowane z adresu 2021-08-05] (ukr.).
  99. ↑ DNI KINA POLSKIEGO NA UKRAINIE [online], upc.kpi.ua [dostęp 2025-04-11] (pol.).
  100. ↑ XIX Dni Kina Polskiego w Ukrainie [online], instytutpolski.pl [dostęp 2025-04-11] (pol.).
  101. ↑ Анастасія Плис, У Києві стартував XV Одеський міжнародний кінофестиваль. Що у програмі [online], life.liga.net, 12 lipca 2024 [dostęp 2025-04-02] (ukr.).
  102. ↑ Роман Брыль, Министерство культуры через суд вернуло пакет акций Одесской киностудии [online], biz.liga.net, 24 lipca 2020 [dostęp 2025-04-04] (ros.).
  103. ↑ Kristy Kravchenko, Czym jest Centrum Dowżenki? • Ukraїner [online], Ukraїner, 2 listopada 2020 [dostęp 2025-04-11].
  104. ↑ Miłosz Stelmach, Rok niebezpiecznego życia. Na froncie ukraińskiego kina [online], ekrany.org.pl, 22 października 2023 [dostęp 2025-04-11] (pol.).
  105. ↑ THE 15 BEST Kyiv Movie Theaters (2025) [online], tripadvisor.com [dostęp 2025-04-11] [zarchiwizowane z adresu 2025-03-21] (ang.).
  106. ↑ 12 listopada odbędzie się premiera filmu o architekturze „latającego spodka” Florianie Juriewie [online], pragmatika.media [dostęp 2025-04-11] (pol.).
  107. ↑ Lesa Levshina, Wojna porcelanowa [online], kyiv1.com, 8 maja 2024 [dostęp 2025-04-11] (pol.).
  108. ↑ Festiwal w Kijowie [online], kyiv1.com, 11 kwietnia 2025 [dostęp 2025-04-11] (pol.).
  109. ↑ Bogumiła Berdychowska, Dyplomacja kulturalna wobec Ukrainy, Paweł Kowal (red.), „Raport o polskiej polityce kulturalnej na Wschodzie”, Wrocław – Wojnowice: Kolegium Europy Wschodniej im. Jana Nowaka-Jeziorańskiego we Wrocławiu, 2017, s. 19, ISBN 978-83-7893-114-0 [dostęp 2019-09-11] [zarchiwizowane z adresu 2018-10-24].
  110. ↑ Misja i zadania Instytutów Polskich na świecie – Instytut Polski w Kijowie [online], polinst.kyiv.ua [dostęp 2019-09-10].
  111. ↑ Український „Гогольфест” потрапив у топ п'ять найкращих фестивалів Європи [online], lb.ua, 5 czerwca 2021 [dostęp 2025-04-13] [zarchiwizowane z adresu 2021-06-05] (ukr.).
  112. ↑ Заклади загальної середньої освіти [online], kyiv.ukrstat.gov.ua [dostęp 2025-04-16] (ukr.).
  113. ↑ Заклади професійної (професійно-технічної) освіти [online], kyiv.ukrstat.gov.ua [dostęp 2025-04-16] (ukr.).
  114. ↑ Заклади дошкільної освіти [online], kyiv.ukrstat.gov.ua [dostęp 2025-04-16] (ukr.).
  115. ↑ Заклади вищої освіти [online], kyiv.ukrstat.gov.ua [dostęp 2025-04-16] (ukr.).
  116. ↑ About the Vernadsky National Library of Ukraine, Kiev [online], web.archive.org, 6 września 2009 [dostęp 2025-04-15] [zarchiwizowane z adresu 2009-09-06].
  117. ↑ S. Krauss, Jewish Giants in the Gentile Folklore, „The Jewish Quarterly Review”, 38 (2), 1947, s. 135, DOI: 10.2307/1453038, ISSN 0021-6682, JSTOR: 1453038 [dostęp 2025-04-15].
  118. ↑ Національна бібліотека України ім. Ярослава Мудрого [online], nlu.org.ua [dostęp 2025-04-14].
  119. ↑ Національна бібліотека України ім. Ярослава Мудрого [online], nlu.org.ua [dostęp 2025-04-14].
  120. ↑ Перелік міст, з якими Києвом підписані документи про поріднення, дружбу, співробітництво, партнерство.
  121. ↑ Ukraina: Mińsk już nie jest miastem partnerskim Kijowa [online], WNP.pl, 9 czerwca 2022 [dostęp 2022-08-14] (pol.).

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Podział administracyjny Ukrainy
Obwody
Republika autonomiczna
Miasta wydzielone
Miasta obwodowe

  1. ↑ a b c Sewastopol i Republika Autonomiczna Krymu zostały jednostronnie inkorporowane do Rosji w 2014 roku; na arenie międzynarodowej są uznawane za część Ukrainy.
Rejony Kijowa
Prawobrzeżne
Lewobrzeżne

herb Kijowa

Miasta wojewódzkie Rzeczypospolitej
Prowincja wielkopolska
Prowincja małopolska
Wielkie Księstwo Litewskie
Inflanty

Stolice państw Europy
Stolice niepodległych państw
Stolice terytoriów zależnych
i państw nieuznawanych
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kijów&oldid=76578471”