Nova-Mexikia
(State of New Mexico)
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Nova-Mexikia esas Usana stato. Lu havas kom vicini Arizona weste, Utah nord-weste, en unika punto, Kolorado norde, Oklahoma nord-este, e Texas este e sude. Sude e sud-weste jacas Mexikia. Segun la demografiala kontado di 2020, ol havis 2 117 522 habitanti[1].
Historio
[redaktar | redaktar fonto]
L'unesma habitanti di Nova-Mexikia esis indijeni de tale nomizita "kulturo Clovis". Kande Europani arivis en la regiono dum la 16ma yarcento, indijeni Navajo, Apache, Ute e Pueblo habitis la regiono. De 1540 til 1542, Francisco Vázquez de Coronado komandis granda expediciono en la regiono. Hispana nomo Nuevo México (Nova-Mexikia) kreesis da Francisco de Ibarra, qua exploris la regiono en 1563.
En 1609, fondesis urbo Santa Fe del Yunque, la nuna Santa Fe, apud montaro nomizita Sangre de Cristo ("sango di Kristo"). To eventis 10 yari ante ke l'unesma koloniigisti arivis de Anglia per navo Mayflower, do Santa Fe esas la maxim anciena ek la chef-urbi di Usana stati. Santa Fe abandonesis dal Hispani dum 10 yari, de 1680 til 1692, konseque de revolto di indijeni Pueblo. Pos la morto di sua chefo, Popé, Diego de Vargas restauris Hispana dominaco en la regiono.
Kande Mexikia nedependanteskis de Hispana imperio en 1821, la regiono, lor nomizita "provinco Nuevo México", divenis Mexikiana teritorio. Lua habitantaro havis forta ligili kun la chef-urbo di la lando, nam choseo Camino Real de Tierra Adentro ligis Nova-Mexikia ed altra regioni a México.
Kande Republiko Texas separis su de Mexikia en 1836, ol reklamacis kontrolo super la regiono norde de fluvio Rio Grande. L'extrema nord-esto di la regiono apartenis a Francia, ma vendesis ad Usa kande ol kompris Franca Louisiania. Pos finir la milito Mexikian-Usana (1846 til 1848), Mexikia cedis la regiono ad Usa segun pakto Guadalupe-Hidalgo. Usa kreis la Teritorio Nova-Mexikia ye la 9ma di septembro 1850
Dum l'interna milito di Usa, Texasana trupi de la Kunfederuro okupis la sudo di Nova-Mexikia. Kande Arizona adheris a la kunfederuro, legifisti Usana permisis la separo dil westala duimo di la teritorio. Arizona divenis teritorio separita en 1863, e la frontieri inter la du teritorii restis quale to til ke amba divenis Usana stati: Nova-Mexikia ye la 6ma di januaro 1912, ed Arizona ye la 14ma di februaro 1912.
En 1943, dum la duesma mondomilito, Usana guvernerio konstruktis l'inquesto-centro di Los Alamos, kun skopo developar atomo-bombo. L'unesma atomala explozo facesis ye la 16ma di julio 1945 en White Sands, inter urbi Socorro ed Alamogordo. Pos la milito, urbo Albuquerque kreskis rapide, e la stato divenis importanta inquesto-centro pri energii nukleara, solala e geotermala.
La relati inter blanki Usana ed Usana indijeni, qua habitis rezerveyi de la komenco di la 20ma yarcento, duris esar desfacila. Malgre ke Usana kongreso aprobis lego qua grantis Usana civitaneso por omna indijeni Usana, en Nova-Mexikia duris existar tale nomizita "legi Jim Crow", to esas, nur povis votar ti qui pagis imposti.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
Havanta 315 200 km² di surfaco, Nova Mexikia esas la 5ma maxim vasta stato di Usa, ed esas poke min granda kam Britanian Insuli. Lua peizajo varias de arida dezerti til alta monti kovrata da nivo e densa foresti, nome norde del stato.
La precipua aquoflui di la stato esas fluvio Rio Grande e riveri Pecos, Canadian, San Juan e Gila, ta lasta naskas en Nova-Mexikia e debushas an fluvio Kolorado.
La maxim alta monto dil stato esas Wheeler Peak, kun 4 013 metri di altitudo.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ 1,0 1,1 Resident Population for the 50 States, the District of Columbia, and Puerto Rico: 2020 Census - Publikigita da United States Census Bureau. URL vidita ye 26ma di aprilo 2021.
| Stati di Usa |
|---|
|
Alabama • Alaska • Arizona • Arkansas • Connecticut • Delaware • Florida • Georgia • Havayi • Idaho • Illinois • Indiana • Iowa • Kalifornia • Kansas • Kentucky • Kolorado • Louisiana • Maine • Maryland • Massachusetts • Michigan • Minnesota • Mississippi • Missouri • Montana • Nebraska • Nevada • Nordal Karolina • Nordal Dakota • Nova-Hampshire • Nova-Jersey • Nova-Mexikia • Nova-York • Ohio • Oklahoma • Oregon • Pensilvania • Rhode Island • Sudal Karolina • Sudal Dakota • Tennessee • Texas • Utah • Vermont • Virginia • Washington • Westal Virginia • Wisconsin • Wyoming |