ირანი

ირანიშ ისლამური რესპუბლიკა სპარს. جمهوری اسلامی ایران ირანი
დევიზი: استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی Esteqlâl, Âzâdi, Jomhuri-ye Eslâmi "ზოხორინალა, დუდიშულა, ისლამური რესპუბლიკა" (დე ფაქტო) اَللَّٰهُ أَكْبَرُ Allāhu ʾakbar (ტაკბირი) "დუდოღორონთი" ვარ-და "ღორონთი უჟინაში რე" (დე იურე)
ჰიმნი: سرود ملی جمهوری اسلامی ایران Sorud-e Melli-ye Jomhuri-ye Eslâmi-ye Irân „ირანიშ ისლამური რესპუბლიკაშ ერუანული ჰიმნი“
ირანიშ ორენი
ნანანოღა (დო უკაბეტაში ნოღა)		თეირანი 35.683333,51.41666735°41′ ოორ. გ. 51°25′ ელ. გ.
ოფიციალური ნინა(ეფი)		სპარსული
რელიგია		შიიტური ისლამი
თარობა		უნიტარული საპრეზიდენტო თეოკრატიული ისლამური რესპუბლიკა
-	უჟინაში მადუდე	ალი ხამენეი
-	პრეზიდენტი	მასუთ პეზეშკიანი
-	ვიცე-პრეზიდენტი	მოჰამად რეზა არეფი
ფართობი
-	გვალო	1,648,195 კმ2 (17-ა)
-	წყარი (%)	1.63
მახორობა
-	2024 ფასებათ	85,961,000 (17-ა)
-	მეჭედალა	52 ად/კმ2 (132-ა)
ედპ (ჸუპ)		2024 ფასებათ
-	გვალო	$1.698 ტრილიონი (23-ა)
-	ართ მახორუშე	$19,607 (95-ა)
აგი (2022)		0.780 (78-0)
ვალუტა		ირანული რიალი (IRR)
ბორჯიშ ორტყაფუ		+3:30
ქიანაშ კოდი		IR
Internet TLD		.ir, ایران.
ოტელეფონე კოდი		+98

ირანი, ოფიციალურო ირანიაშ ისლამური რესპუბლიკა (IRI) დო თაშნეშე ჩინებული რე მუჭოთ სპარსეთი, — სახენწჷფო ბჟადალ აზიას. ოორუე-ბჟადალშე უხურგანს თურქეთი, ბჟადალშე — ერაყი, ოორუეშე — აზერბაიჯანი, სომხეთი, თურქმენეთი დო ომძღჷ კასპიაშ ზუღა, ბჟაეიოლშე — ავღანეთი, ობჟათე-ბჟაეიოლშე — პაკისტანი, ობჟათეშე ომძღჷნა ომანიშ დო სპარსეთიშ ჸუჯეფი. ანდაეთნიკური მახორობათ, ნამუთ მეხოლაფირო 86 მილიონი რე, დო 1,648,195 კმ² ფართობით, ირანი მოსოფელს 17-ა აბანს იკენს მუჭოთ გეოგრაფიული ზჷმაში, თეშ მახორობაშ მეჯინათ. აზიას ედომუშამო მადვალი სიკაბეტათ მაამშვა უკაბეტაში დო მოსოფელიშ ართ-ართი არძაშე გვალამი ქიანა რე. ირანი ოფიციალურო რე ისლამური რესპუბლიკა, ნამუთ დორთილი რე 5 რეგიონო ნამუეფჷთ თაშნეშე ირთჷნა 31 პროვინციათ. თეირანი რე ქიანაშ ნანანოღა, უკაბეტაში ნოღა დო ფინანსური ცენტრი.

ირანი, ცივილიზაციაშ ონწე, დოხორელი რდჷ დიო ხოლო თუდოლენი პალეოლითიშ ბორჯიშე. ჯვ. წ. VII ოშწანურას, ირანიშ უმენტაში ნორთი პირველაშე მიდიალეფქ აკოკათეს პოლიტიკურ ართულო კიაქსარიშ დუდალაშ გიმე დო ჯვ. წ. VI ოშწანურას ტერიტორიული გოპეულუას მიოჭირინჷ, მუჟანსჷთ კიროს კაბეტიქ დარსხჷ უჯვეშაში ისტორიაშ ართ-ართი უშხუაში იმპერია — აქემენიანეფიშ იმპერიან. ჯვ. წ. IV ოშწანურას, ალექსანდრე მაკედონარქ ქჷდიჸუნუ იმპერია. ჯვ. წ. III ოშწანურას, ირანიშ ებუძოლიშ შედეგო გიჭყჷ პართიაშ იმპერიაქ, ნამუქჷთ მოგვიანეთ გადუდიშულჷ ქიანა. ახ. წ. III ოშწანურას, პართიალეფი დოთირუეს სასანიანეფიშ იმპერიაქ, ნამუ ბორჯით ორქოშ ხანო იკოროცხუ ირანული ცივილიზაციაშ ისტორიას. ჯვეში ირანს გეგმიქიმინჷ ჭარალუაშ, ოფუტეშ მეურნალაშ, ურბანიზაციაშ, რელიგიაშ დო ცენტრალური მართუალაშ პირველი ფორმეფქ. ნამდგარდია ბორჯის თე რეგიონი ზოროასტრიზმიშ ცენტრი რდჷ, მარა VII ოშწანურას, რეგიონი მუსლიმეფქ ქიდიჸუნუეს, ნამუქჷთ გჷმიჭანუ ირანიაშ ისლამიზაცია. ლიტერატურა, ფილოსოფია, მათემატიკა, მედიცინა, ასტრონომია დო ხელუანობა, ნამუეფქჷთ გოპეულუეს სასანიანეფიშ ბორჯისჷნ, ახალშე მიჭყანიერუ ისლამიშ ორქოშ ხანს დო ირანული ინტერმეცოს, მუჟანსჷთ რანწკი ირანული მუსლიმური დინასტიეფქ მაბოლეს არაბული მართუალა, მაახალეს სპარსული ნინა დო ქემუდირთეს ქიანაშ დუდალას. XI-XIV ოშწანურეფს, თე ეპოქას წორო მაჸუნუ სელჩუკეფიშ დო ხვარაზმიშ გამაგალაქ, მონღოლეფიშ მინობურსაფეფქ დო ტიმურიდეფიშ რენესანსიქ.

XVI ოშწანურას, ჯინჯიერი სეფიანეფიშ დინასტიაქ ხეახალშო აკადგინჷ ართამი ირანული სახენწჷფო, სოდე ოფიციალური რელიგია რდჷ ვითოჟირიანული შიიზმი. XVIII ოშწანურას, აფშარიდეფიშ იმპერიაშ ბორჯის, ირანი რდჷ მოსოფელიშ მაჸვენჯი ჟისახენწფო, მარა 1790-იანი წანეფს, ხემანჭუაფაშა ყაჯარეფიშ მულათ სიტუაციაქ დითირჷ. XX ოშწანურაშ დაჭყაფუს, სპარსეთის მოხვადჷ კონსტიტუციური რევოლუციაქ დო ხეშუულობაშა ქუმორთჷ ფეჰლევიანეფიშ დინასტიაქ რეზა-შაჰიშ დუდალათ, ნამუქჷთ 1925 წანას გეგთარაგჷ ყაჯარეფიშ დინასტიაშ ეკონია შაჰი. მოჰამედ მოსადეყიშ ნაფთობიშ ინდუსტიაშ ნაციონალიზაციაშ ცადებეფქ გჷმიჭანუ 1953 წანაშ ანგლო-ამერიკული მინორთაფა. 1979 წანაშ ირანიშ რევოლუციაშ უკული, მონარქიაქ საბოლათ გეთჷ, რუჰოლა ხომეინიქ გაჭყჷ ირანიაშ ისლამური რესპუბლიკა, ნამუქჷთ მუშ ჸურე ქიანაშ უჟინაში ლიდერო გჷნირთუ. 1980 წანას, ირანქ გემნაკათჷ ერაყის, თექ გჷმიჭანუ ბრუოწანიანი ერაყ-ირანიშ ლჷმა, ნამუქჷთ გეთჷ უგაღეთ.

ირანი ოფიციალურო რე უნიტარული ისლამური რესპუბლიკა საპრეზიდენტო სისტემათ, სოდე უმაღალაში ხენაჭუაფა უჟინაში ლიდერიშ ხეს რე აკოკათელი. ქიანაშ თარობა რე ავტორიტარული დო ფართო კრიტიკაშ მეკონი რე ადამიერიშ ნებეფიშ დო ომენოღალე დუდიშულეფიშ სერიოზული აკორცუაფეფიშ გეშა. ირანი რე კაბეტი რეგიონალური ჟისახენწჷფო, ნაფთობიშ ქვერსემი ოზირუეშ, თინეფს შქას მოსოფელიშ მაჟირა უკაბეტაში ორთაშობური გაზიშ ოზირუეშ, თაშნეშე სიკაბეტათ მოსოფელს მასუმა ქიანა რე ნაფთობიშ დოდასურებული ოზირუეშ, თიში გეოპოლიტიკურო შანულამი ორენიშ, ოურდუმე პოტენციალიშ, კულტურული ჰეგემონიაშ, რელიგიური გაულაშ დო შიიტური ისლამიშ მოსოფელიშ ცენტრიშ როლიშ ჭყოლოფუათ. ქიანაშ ეკონომიკა ედპ-შ მეჯინათ მოსოფელს 23-ა აბანს იკენს. ირანი გეჸვენჯი ორგანიზაციეფიშ დჷმარსხუაფალი მაკათური რე: გოერო, ისლამური წოროხანდაშ ირგანიზაცია, OPEC დო ეკონოკიური წოროხანდაშ ორგანიზაცია, თაშნეშე მოქიმინჯე მაკათური რე გეჸვენჯი ორგანიზაციეფს: უგინობირაფუობაშ ყარაფი, შანხაიშ წოროხანდაშ ორგანიზაცია დო BRICS. ირანს იდვალუაფუ იუნესკოშ მოსოფელიშ მონძალაშ 28 ობიექტი, ნამუშ მეჯინათ მოსოფელს 10-ა აბანს იკენს დო ვამატერიალური კულტურული მონძალაშ დო კოჩიშობაშ საგანძიშ მეჯინათ — 5-ა აბანს.

მახორობა

მახორობა: 68,3 მლნ (2003), თენეფშე სპარსალეფი - 51%, აზერბაიჯანალეფი - 24%, ქურთეფი - 7%, გილანარეფი დო მაზანდარანალეფი - 8%, არაბეფი - 3%, ლურეფი - 2%, ბელუჯეფი - 2%, ქორთუეფი - 0,01%)

ნინეფი დო რელიგია

• ნინეფი: ფარსი (58%), თურქული ნინეფი (26), ქურთული (9), ლური, (2), ბელუჯური (1), არაბული (1).
• რელიგია: ისლამი.

ნოღეფი

ნოღეფი (ვითოში): თეირანი (7.894; აგლომ. 11.225), ისპაჰანი (1.378; აგლომ. 2.652), მეშჰედი (2.061), თავრიზი (1.213), შირაზი (1.176).

ობჟათე-ბჟადალუშე სამძღო უღუ აზერბაიჯანწკჷმა, სომხეთწკჷმა დო თურქეთწკჷმა, ბჟადალუშე სამძღო უღუ ერაყწკჷმა, ბჟაეიოლშე ავღანეთწკჷმა დო პაკისტანწკჷმა.

ადმინისტრაციული დორთუალა

ირანიშ ტერიტორია ირთუ ოსტანეფო (სპარს. استان — ostān; მიარ. — استانﻫﺎ — ostānhā), ოსტანეფი ირთუ შაჰრისტანეფო (სპარს. شهرستان), ირანიშ კაბეტი ნოღეფი რგებაფჷლენა სპეციალური ნებეფით. ასეშო ქიანა ირთუ 30 ოსტანო.

ისტორია

ირანი რე ართ-ართ უჯვეშაში სახენწჷფო მოსოფელს. მაართა პროტოირანული სახენწჷფო ელამი რდჷ დორსხუაფილი დარიუს I-იშ ბორჯის (550 — 486 წანეფი) ირანიშ სახენწჷფო გინოზინდილი რდჷ საბერძენოშე წყარმაალ ინდიშა. XVI ოშწანურაშე ირანიშ ოფიციალური რელიგია რე ისლამი.

1979 წანას ირანს მოხვად ისლამურ რევოლუციაქ აიათოლა ჰომეინიშ მანჯღვერობათ, გეუქვჷ მონარქიაქ დო ქჷდირსხუ ირანიშ ისლამურ რესპუბლიკაქ.

ეკონომიკა

ბჟადალ აზიას ირანიშ ეკონომიკას უკჷნებუ მაჟირა აბანი გოვითარაფათ.

ირანი რე რეგიონიშ ართ-ართი არძაშე ტექნოლოგიურო გოვითარაფილი სახენწჷფო.