కిరిబాటి

Independent and Sovereign Republic of Kiribati

*Ribaberiki Kiribati*
Independent and Sovereign Republic of Kiribati; Ribaberiki Kiribati
	జండా Coat of arms
	నినాదం: "Te Mauri, Te Raoi ao Te Tabomoa"; "Health, Peace and Prosperity"
	గీతం: Teirake Kaini Kiribati; Stand up, Kiribati;
రాజధాని	South Tarawa
అధికార భాషలు	English; Gilbertese;
జాతులు (2000)	98.8% Micronesian; 1.2% others
పిలుచువిధం	I-Kiribati
ప్రభుత్వం	Parliamentary republic
• President	Anote Tong
• Vice-President	Teima Onorio
శాసనవ్యవస్థ	House of Assembly
Independence
• from the United Kingdom	12 July 1979
విస్తీర్ణం
• మొత్తం	811 కి.మీ2 (313 చ. మై.) (186th)
జనాభా
• 2010 estimate	103,500 (197th)
• 2010 census	103,500
• జనసాంద్రత	135/చ.కి. (349.6/చ.మై.) (73rd)
GDP (PPP)	2011 estimate
• Total	$599 million
• Per capita	$5,721
GDP (nominal)	2011 estimate
• Total	$167 million
• Per capita	$1,592
హెచ్‌డిఐ (2013)	0.607; medium · 133rd
ద్రవ్యం	Kiribati dollar; Australian dollar (AUD)
కాల విభాగం	UTC+12, +13, +14
వాహనాలు నడుపు వైపు	left
ఫోన్ కోడ్	+686
Internet TLD	.ki

కిరిబాటి (/ˈkɪrɪbæs/ ⓘ కిర్ర్- ఇ-బాస,[^[4]] గిల్బర్టీస్: [కిరిబాస్]), అధికారికంగా రిపబ్లిక్ ఆఫ్ కిరిబాటి (గిల్బర్టీస్: రిబాబరికి కిరిబాటి), ^[5]^[6]^[7] మైక్రోనేషియాలోని సెంట్రల్ సబ్‌సియన్‌లోని ఓషియానిరియాలోని ఒక ద్వీప దేశం. 2020 జనాభా లెక్కల ప్రకారం దీని శాశ్వత జనాభా 119,000 కంటే అధికం. వీరిలో సగానికి పైగా తారావా అటోల్‌లో నివసిస్తున్నారు. ఈ దేశంలో 32 అటోల్స్, ఒక మారుమూల ఎత్తైన పగడపు ద్వీపం బనాబా ఉన్నాయి. దీని మొత్తం భూభాగం 811 కిమీ2 (313 చదరపు మైళ్ళు)^[8] 3,441,810 కిమీ2 (1,328,890 చదరపు మైళ్ళు) సముద్రంలో విస్తరించి ఉంది.

ఈ దీవుల విస్తరణ భూమధ్యరేఖ 180వ మెరిడియన్‌ను దాటి విస్తరించి ఉంది. దీని వలన కిరిబాటి నాలుగు అర్ధగోళాలలో ఒకేసారి ఉన్న ప్రపంచంలోని ఏకైక దేశంగా నిలిచింది: ఉత్తర, దక్షిణ, పశ్చిమ, తూర్పు అర్ధగోళాలు. అంతర్జాతీయ తేదీ రేఖ కిరిబాటి చుట్టూ వెళ్లి తూర్పు వైపుకు చాలా దూరం సాగుతు దాదాపు 150°డబల్యూకి చేరుకుంటుంది. ఇది కిరిబాటి తూర్పున ఉన్న దీవులను హవాయికి దక్షిణంగా ఉన్న దక్షిణ లైన్ దీవులను గిల్బర్ట్ దీవుల మాదిరిగానే తీసుకువస్తుంది. వాటిని భూమి మీద అత్యంత అధునాతన సమయ మండలంలో ఉంచుతుంది: యుటిసి+14.

కిరిబాటి యునైటెడ్ కింగ్‌డమ్ నుండి స్వాతంత్ర్యం పొందింది. 1979లో సార్వభౌమ రాజ్యంగా మారింది.^[9] రాజధాని దక్షిణ తారావా ఇప్పుడు అత్యధిక జనాభా కలిగిన ప్రాంతంగా ఉంది. కిరిబాటి అనేక ద్వీపాలను కలిగి ఉంది. ఇవి వరుస కాజ్‌వేల ద్వారా అనుసంధానించబడి ఉన్నాయి. ఇవి తారావా అటోల్ ప్రాంతంలో సగం ప్రాంతాన్ని కలిగి ఉన్నాయి. స్వాతంత్ర్యానికి ముందు దేశం ఫాస్ఫేట్‌ను ఎగుమతి చేసింది. కానీ ఆ గనులు ఇక మీద క్రియాశీలకంగా లేవు. మత్స్య సంపద కొబ్బరి ఎగుమతి ఆర్థిక వ్యవస్థలో ఎక్కువ భాగాన్ని నడిపిస్తాయి. కిరిబాటి ప్రపంచంలోనే అత్యంత అభివృద్ధి చెందిన దేశాలలో ఒకటి. దాని ఆర్థిక వ్యవస్థ అంతర్జాతీయ సహాయం మీద ఎక్కువగా ఆధారపడి ఉంది.^[10]

కిరిబాటి పసిఫిక్ కమ్యూనిటీ, కామన్వెల్త్ ఆఫ్ నేషన్స్, అంతర్జాతీయ ద్రవ్య నిధి, ప్రపంచ బ్యాంకు, ఆఫ్రికన్, కరేబియన్ పసిఫక్ దేశాల సంస్థలో సభ్యదేశంగా ఉంది. 1999లో ఐక్యరాజ్యసమితిలో పూర్తి సభ్యదేశంగా మారింది.^[11]^[12]^[13] ఒక ద్వీప దేశంగా ద్వీపాలు వాతావరణ మార్పు, సునామీలకు గురవుతాయి. చిన్న ద్వీపదేశాల కూటమిలో సభ్యదేశంగా వాతావరణ మార్పులను పరిష్కరించడం దాని అంతర్జాతీయ విధానంలో ప్రధానాంశంగా ఉంది.

పేరువెనుక చరిత్ర

ఈ పేరును /ˈkɪrɪbæs/ కిర్ర- ఇ-బాస్ అని ఉచ్ఛరిస్తారు. గిల్బర్టీస్ భాషలో [ఎస్] శబ్దాన్ని సూచిస్తుంది.^[14] అదేవిధంగా దాని ప్రజల పేరు ఇ-కిరిబాటి , /iːˈkɪrɪbæs/ ఈ-కిర్ర—ఇ-బాస్అని ఉచ్ఛరిస్తారు. ^[15]

1979లో దేశం స్వాతంత్ర్యం పొందిన తరువాత కిరిబాటి అనే పేరు స్వీకరించబడింది. ఇది గిల్బర్ట్స్ గిల్బర్టీస్ అనువాదం, ఇది దేశం ప్రధాన ద్వీపసమూహం అయిన గిల్బర్ట్ దీవుల ఆంగ్ల పేరు బహువచనం.^[16] ('గిల్బర్ట్ దీవులు' కోసం ఫ్రెంచ్ ) 1820లో రష్యన్ అడ్మిరల్ ఆడమ్ వాన్ క్రుసెన్‌స్టెర్న్ ^[17] , ఫ్రెంచ్ కెప్టెన్ లూయిస్ డ్యూపెర్రీ,^[18] బ్రిటిషు కెప్టెన్ థామస్ గిల్బర్ట్ తరువాత దీనికి ఐలెస్ గిల్బర్టు îles Gilbert అని పేరు పెట్టారు. గిల్బర్టు కెప్టెన్ జాన్ మార్షల్ 1788లో పోర్ట్ జాక్సన్ నుండి కాంటన్‌కు "ఔటర్ పాసేజ్" మార్గాన్ని దాటుతున్నప్పుడు కొన్ని దీవులను చూశారు.^[19]^[20]^[21] 1824 లో ప్రచురించబడిన వాన్ క్రుసెన్‌స్టెర్న్, డ్యూపెర్రీ, మ్యాప్‌లు రెండూ ఫ్రెంచ్‌లో వ్రాయబడ్డాయి.^[22]

ఫ్రెంచ్‌లో ఉత్తర దీవులను అప్పటి వరకు ఐలెస్ ముల్గ్రేవ్ అని పిలిచేవారు. బైరాన్ ద్వీపం వాటిలో భాగం కాదు. ఆంగ్లంలో 19వ శతాబ్దంలో ఈ ద్వీపసమూహాన్ని, ముఖ్యంగా దక్షిణ భాగాన్ని తరచుగా కింగ్స్‌మిల్స్ అని పిలిచేవారు. అయితే 1877 కౌన్సిల్‌లోని వెస్ట్రన్ పసిఫిక్ ఆర్డరు 1893 పసిఫిక్ ఆర్డరులు గిల్బర్టు దీవులు అనే పేరు ఎక్కువగా ఉపయోగించారు.^[23]

1892 నుండి బ్రిటిషు ప్రొటెక్టరేట్ పేరుతో ఉన్న గిల్బర్టు అనే పేరు 1916 నుండి మొత్తం గిల్బర్టు ఎల్లిస్ ఐలాండ్స్ కాలనీ (జీఇఐసి) పేరులో చేర్చబడింది. 1976లో ఎల్లిస్ దీవులు ప్రత్యేక తువాలు దేశంగా మారిన తర్వాత కూడా అలాగే ఉంచబడింది. గిల్బర్టీస్ భాషలో గిల్బర్ట్స్ స్పెల్లింగ్ కిరిబాటి Kiribati మిషనరీలు తయారుచేసిన గిల్బర్టీస్‌లోని పుస్తకాలలో కనుగొనవచ్చు, కానీ గిల్బర్టీస్ ( దెయ్యాల నామం) అనే అర్థంతో (ఉదాహరణకు హవాయియన్ బోర్డ్ ఆఫ్ మిషనరీస్ 1895 చూడండి). ^[24] 1952లో ఎర్నెస్ట్ సబాటియర్ తన సమగ్ర డిక్షనరీ గిల్బర్టిన్-ఫ్రాంచిస్ Dictionnaire gilbertin–français కిరిబాటి అనే పదాన్ని నిఘంటువులో మొదటిసారిగా ప్రస్తావించారు.

గిల్బర్టు దీవులకు తరచుగా సూచించబడే స్థానిక పేరు తుంగారు Tungaru . (ఉదాహరణకు ఎర్నెస్ట్ సబాటియర్, 1952–1953, లేదా ఆర్థర్ గ్రింబుల్, 1989 ^[25] చూడండి). గిల్బర్ట్సు కోసం కిరిబాటి అనే పదాన్ని కొత్త స్వతంత్ర దేశానికి అధికారిక పేరుగా ముఖ్యమంత్రి సర్ ఐరెమియా తబాయి, ఆయన మంత్రివర్గం ఎంచుకున్నారు. ఇది ఆధునికమైనది ^[26] , తుంగారు (లేదా గిల్బర్ట్సు) గొలుసులో భాగంగా పరిగణించబడని బయటి దీవులను (ఉదా., ఫీనిక్స్ గ్రూప్, లైన్ దీవులు) చేర్చారు. ^[27] ^[28]

చరిత్ర

ప్రారంభకాల చరిత్ర

ఇప్పుడు కిరిబాటి అని పిలువబడే ప్రాంతంలో క్రీ.పూ 3000 ^[26] 1300 క్రీ.శ.^[29] సంవత్సరాల మధ్య కాలంలో ఉత్తరం నుండి దక్షిణం వరకు దక్షిణాన నుయ్‌తో సహా ఓషియానిక్ భాష మాట్లాడే ఆస్ట్రోనేషియన్ ప్రజలు నివసించారు.ఆ ప్రాంతం పూర్తిగా ఒంటరిగా లేదు; తరువాత, సమోవా, టోంగా, ఫిజి నుండి వచ్చిన ప్రయాణీకులు వరుసగా కొన్ని పాలినేషియన్, మెలనేసియన్ సాంస్కృతిక అంశాలను ఈ ప్రాంతానికి పరిచయం చేశారు. దీవుల మధ్య వివాహాలు, తీవ్రమైన సంచారాలు సాంస్కృతిక భేదాలను గుర్తించలేనంతగా అస్పష్టం చేశాయి. గణనీయమైన స్థాయిలో సాంస్కృతిక సజాతీయీకరణకు దారితీశాయి.^[30]^[31] స్థానిక మౌఖిక చరిత్రకారులు ప్రధానంగా లోర్ కీపర్ల రూపంలో ఈ ప్రాంతంలో మొదట మెలనేషియా నుండి వచ్చిన సముద్రయాన ప్రజల సమూహం నివసించిందని సూచిస్తున్నారు, వారు నల్లటి చర్మం గలవారు, గజిబిజి జుట్టు గలవారు, పొట్టిగా ఉనట్లుగా వర్ణించబడ్డారు. ఈ స్థానిక ప్రజలను పశ్చిమం నుండి వచ్చిన తొలి ఆస్ట్రోనేషియన్ నావికులు సందర్శించారు. మాటాంగ్ అనే ప్రదేశం మౌఖికంగా పొడవైన, తెల్లటి చర్మం గలవారుగా వర్ణించబడింది. చివరికి రెండు గ్రూపులు అడపాదడపా ఘర్షణ పడ్డాయి. కలిసిపోయాయి.క్రమంగా అవి ఒకే జనాభాగా మారాయి.

క్రీ.శ. 1300 ప్రాంతంలో సమోవా నుండి సామూహిక నిష్క్రమణ జరిగింది. దీని ఫలితంగా పాలినేషియన్ వంశపారంపర్యత చాలా మంది గిల్బర్టీస్ ప్రజల మిశ్రమంలో చేర్చబడింది. ఈ సమోవాన్లు తరువాత పాలినేషియన్ భాషలు, సంస్కృతి బలమైన లక్షణాలను తీసుకువచ్చారు వారి స్వంత సమోవాన్ సంప్రదాయాల ఆధారంగా వంశాలను సృష్టించారు, కిరిబాటిలో ఇప్పటికే ఆధిపత్యం చెలాయించిన స్వదేశీ వంశాలు, శక్తులతో నెమ్మదిగా ముడిపడి ఉన్నారు. 15వ శతాబ్దంలో ప్రధాన పాలన ( యుఇఎ ) కింద ఉన్న ఉత్తర దీవుల మధ్య, ప్రధానంగా వారి పెద్దల మండలి ( యునిమ్వానే ) పాలనలో ఉన్న సభ్యుల మధ్య, దక్షిణ దీవుల మధ్య పూర్తిగా విరుద్ధమైన పాలనా వ్యవస్థలు ఏర్పడ్డాయి. సాంప్రదాయ సమానత్వ సమాజాన్ని నిర్వహిస్తున్న ఏకైక ద్వీపంగా టబిట్యూయా ఇందుకు మినహాయింపు కావచ్చు. టబిటేయుయా అనే పేరు టబు-టె-యుయా అనే మూల పదబంధం నుండి వచ్చింది, దీని అర్థం "ప్రధానులు నిషేధించబడ్డారు".^[32] త్వరలోనే ఇది అంతర్యుద్ధానికి ఒక కారకంగా మారింది. భూసేకరణ ప్రధాన ఆక్రమణ రూపంగా మారింది. వంశాలు, నాయకులు వనరుల కోసం పోరాడటం ప్రారంభించారు. ద్వేషం, రక్త కలహాలతో ప్రేరేపించబడ్డారు. ఇది నెలలు, సంవత్సరాలు లేదా దశాబ్దాల క్రితం ఉద్భవించి ఉండవచ్చని భావించారు.

ఈ గందరగోళం యూరోపియన్ల సందర్శన, వలసరాజ్యాల యుగం వరకు కొనసాగింది. దీని ఫలితంగా కొన్ని ద్వీపాలు తుపాకులు, ఫిరంగి-సన్నద్ధమైన ఓడల సహాయంతో తమ శత్రువులను నాశనం చేశాయి. వీటిని యూరోపియన్లు కొంతమంది ఐ-కిరిబాటి నాయకులకు అందించారు.^[19] ఈ సమయంలో ఐ-కిరిబాటి సాధారణ సైనిక ఆయుధాలు సొరచేప దంతాలతో ఎంబెడెడ్ చేయబడిన చెక్క ఈటెలు, కత్తులు, దట్టమైన కొబ్బరి నారతో రూపొందించిన కవచ దుస్తులు ధరించేవారు. తరతరాలుగా అందజేసిన పరికరాల బలమైన భావోద్వేగ విలువ కారణంగా వారు ప్రధానంగా ఆ సమయంలో అందుబాటులో ఉన్న గన్‌పౌడర్, ఉక్కు ఆయుధాలకు బదులుగా వీటిని ఉపయోగించారు. విల్లులు, వడిసెలు, జావెలిన్లు వంటి దూరపు ఆయుధాలు చాలా అరుదుగా ఉపయోగించబడ్డాయి; చేతితో చేసే పోరాటం నేటికీ ఆచరించే ఒక ప్రముఖ నైపుణ్యం. అయితే దానితో సంబంధం ఉన్న వివిధ నిషేధాల కారణంగా అరుదుగా ప్రస్తావించబడింది. గోప్యత ప్రాథమికమైనది. అబెమామా చారిత్రాత్మకంగా వారి సంబంధిత యూనిమ్వానే సాంప్రదాయ దక్షిణ దీవుల పాలనకు అనుగుణంగా ఉన్నప్పటికీ ఈ కాలంలో గిల్బర్ట్ దీవుల విస్తరణవాద నాయకులలో అబెమామా హై చీఫ్ టెంబినోక్ చివరివాడు. రాబర్ట్ లూయిస్ స్టీవెన్సన్ రాసిన "ఇన్ ది సౌత్ సీస్" పుస్తకంలో ఆయన అమరత్వం పొందారు. ఇది స్టీవెన్సన్ అబెమామాలో ఉన్న సమయంలో ఉన్నతాధికారి పాత్ర, పాలనా విధానాన్ని లోతుగా పరిశీలించింది. గిల్బర్ట్ దీవులకు ఆయన రాక 90వ వార్షికోత్సవాన్ని 1979 జూలై 12 న కిరిబాటి స్వాతంత్ర్య వేడుకలుగా జరుపుకోవడానికి ఎంపిక చేశారు.^[33]

వలసరాజ్యాల యుగం

17వ - 18వ శతాబ్దాలలో యూరోపియన్ నౌకల యాదృచ్ఛిక సందర్శనలు జరిగాయి. ^[34]^[35] ఆ నౌకలు ప్రపంచాన్ని చుట్టుముట్టడానికి ప్రయత్నించాయి. లేదా దక్షిణం నుండి ఉత్తర పసిఫిక్ మహాసముద్రం వరకు నౌకాయాన మార్గాలను వెతుకుతున్నాయి. ఇది ఆన్-ది-లైన్ మైదానాలలో తిమింగలం వేటసాగించే ప్రయాణీకుల వాణిజ్యం^[36]^[37] కొరకు బ్లాక్‌బర్డింగ్ అని పిలువబడే నిర్బంధ కార్మిక నియామకం జరిగేది. కార్మిక నౌకలలో బంగారు కార్మికులను పెద్ద సంఖ్యలో నియమించారు. 19వ శతాబ్దంలో కిరిబాటి సామాజిక, ఆర్థిక, రాజకీయ, మత, సాంస్కృతిక పరిణామాలను కలిగి ఉంది. 1845 నుండి 1895 వరకు 9,000 కంటే ఎక్కువ మంది కార్మికులను విదేశాలకు పంపారు. వారిలో ఎక్కువ మంది తిరిగి రాలేదు.^[26]^[38]

ఈ ప్రయాణీకుల వాణిజ్యం 1830ల నుండి ఈ ప్రాంతంలో యూరోపియన్, ఇండియన్, చైనీస్, సమోవాన్, ఇతర నివాసితులు చేరడానికి దారితీసింది; వారిలో బీచ్‌కాంబర్లు, కాస్టవేలు, ^[39]^[40]^[41]^[42] వ్యాపారులు, మిషనరీలు ఉన్నారు. అమెరికన్ బోర్డ్ ఆఫ్ కమిషనర్స్ ఫర్ ఫారిన్ మిషన్స్ (ఎబిసిఎఫ్‌ఎమ్) కు చెందిన డాక్టర్ హిరామ్ బింగామ్ II 1857 లో అబయాంగ్ చేరుకున్నారు. 1880 ప్రాంతంలో తాహితీలో క్రైస్తవులుగా మారిన 2 గిల్బర్ట్ ద్వీపవాసులు, బెటెరో, టిరోయ్ ద్వారా నోనౌటిలో రోమన్ కాథలిక్ విశ్వాసం ప్రవేశపెట్టబడింది. 1888లో రోమన్ కాథలిక్ మిషనరీలు ఆఫ్ ది సేక్రెడ్ హార్ట్ అయిన ఫాదర్ జోసెఫ్ లెరే, ఫాదర్ ఎడ్వర్డ్ బోంటెంప్స్, బ్రదర్ కాన్రాడ్ వెబర్ నోనౌటికి వచ్చారు.^[43] లండన్ మిషనరీ సొసైటీ (ఎల్‌ఎమ్‌ఎస్) ప్రొటెస్టంట్ మిషనరీలు దక్షిణ గిల్బర్ట్స్‌లో కూడా చురుకుగా ఉన్నారు. 1870 అక్టోబర్ 15న ఎల్‌ఎమ్‌ఎస్ రెవరెండ్ శామ్యూల్ జేమ్స్ విట్మీ అరోరేకు చేరుకున్నారు. ఆ నెల చివరిలో ఆయన తమనా, ఒనోటోవా బెరులను సందర్శించారు.^[44] 1872 ఆగస్టులో ఎల్‌ఎమ్‌ఎస్ జార్జ్ ప్రాట్ ఈ దీవులను సందర్శించాడు.^[45]

1886లో ఒక ఆంగ్లో-జర్మన్ ఒప్పందం "అన్ క్లెయిమ్డ్" సెంట్రల్ పసిఫిక్‌ను విభజించింది. నౌరును జర్మన్ల అధికారానికి వదిలివేసింది. బనాబా (యూరోపియన్లు ఓషన్ ఐలాండ్ అని పిలుస్తారు), ఫ్యూచరె జీఇఐసి బ్రిటిష్ ప్రభావ పరిధిలోకి వచ్చాయి. 1892లో గిల్బర్టు దీవుల సమైఖ్య స్థానిక గిల్బర్టీస్ అధికారులు (ఒక యుఇఎ, నార్తర్న్ గిల్బర్ట్ గ్రూప్ నుండి ఒక చీఫ్, అతుం టె బోటి లేదా వంశ అధిపతి ^[46] ) రాయల్ నేవీకి చెందిన హెచ్‌ఎమ్‌ఎస్ రాయలిస్ట్‌కు నాయకత్వం వహిస్తున్న కెప్టెన్ ఎడ్వర్డ్ డేవిస్ కలిసి (సమీపంలోని ఎల్లిస్ దీవులతో పాటు) వాటిని బ్రిటిష్ ప్రొటెక్టరేట్‌లో భాగంగా ప్రకటించడానికి అంగీకరించారు. వీటిని మొదట మాకిన్ దీవులలో (1893–95), తరువాత బెటియో, తారావా (1896–1908), బనాబా (1908–1942)లలో నివసించే రెసిడెంట్ కమిషనర్ నిర్వహించేవారు. ఇది ఫిజిలో ఉన్న వెస్ట్రన్ పసిఫిక్ హై కమిషన్ (డబల్యూపిహెచ్‌సి) కింద ఉన్న ప్రొటెక్టరేట్. ^[47]) బనాబా నేలలోని ఫాస్ఫేట్ శిల కనుగొనబడిన కారణంగా (1900లో కనుగొనబడింది) 1900లో బనాబాను కూడా రక్షిత ప్రాంతంలో చేర్చారు. ఈ ఆవిష్కరణ మైనింగ్ డబల్యూపిహెచ్‌సికి పన్నులు, సుంకాల రూపంలో గణనీయమైన ఆదాయాన్ని అందించాయి.

1896 నుండి 1908 వరకు గిల్బర్ట్సు, ఎల్లిస్ దీవుల రెండవ రెసిడెంట్ కమిషనర్ అయిన విలియం టెల్ఫర్ కాంప్‌బెల్ ప్రవర్తన, అతని శాసన, న్యాయ, పరిపాలనా నిర్వహణ (ద్వీపవాసుల నుండి నిర్బంధ శ్రమను వసూలు చేసినట్లు ఆరోపణలు సహా) విమర్శించబడింది. ఆయన పాలన ఆర్థర్ మహాఫీ 1909 నివేదికకు సంబంధించిన అంశంగా మారింది.^[46]1913లో ది న్యూ ఏజ్ వార్తాపత్రికకు చెందిన ఒక అనామక విలేకరి డబల్యూ. టెల్ఫర్ కాంప్‌బెల్ దుష్పరిపాలనను వివరించాడు. ఆయన ఆర్థర్ మహాఫీ నిష్పాక్షికతను సవాలు చేశాడు. ఎందుకంటే ఆయన గిల్బర్టులో మాజీ వలస అధికారి. ^[48] ఆ అనామక విలేఖరి బనాబాలోని పసిఫిక్ ఫాస్ఫేట్ కంపెనీ కార్యకలాపాలను కూడా విమర్శించారు.^[49]

ఈ దీవులు 1916లో గిల్బర్టు ఎల్లిస్ దీవుల క్రౌన్ కాలనీగా మారాయి. ^[49] క్రిస్మస్ ద్వీపం ( కిరిటిమతి )^[30] తో సహా నార్తర్న్ లైన్ దీవులు 1919 లో కాలనీలో చేర్చబడ్డాయి. ఫీనిక్స్ దీవుల పరిష్కార పథకంలో బాగంగా 1937 లో ఫీనిక్స్ దీవులు చేర్చబడ్డాయి. 1940 జూలై 12న పాన్ యామ్ ఎయిర్‌వేస్ అమెరికన్ క్లిప్పర్ హోనోలులు నుండి ఆక్లాండ్‌కు వెళ్లే విమానంలో మొదటిసారిగా కాంటన్ ద్వీపంలో దిగింది.^[50] సర్ ఆర్థర్ గ్రింబుల్ తారావాలో (1913–1919) క్యాడెట్ అడ్మినిస్ట్రేటివ్ ఆఫీసర్‌గా పనిచేశారు. 1926లో గిల్బర్టు ఎల్లిస్ ఐలాండ్సు కాలనీకి రెసిడెంట్ కమిషనరు అయ్యారు.^[51]

1902లో పసిఫిక్ కేబుల్ బోర్డు బ్రిటిష్ కొలంబియాలోని బామ్‌ఫీల్డ్ నుండి లైన్ దీవులలోని ఫానింగ్ ఐలాండ్ (టబుఎరాన్) వరకు, ఫిజి నుండి ఫానింగ్ ఐలాండ్ వరకు మొదటి ట్రాన్స్-పసిఫిక్ టెలిగ్రాఫ్ కేబుల్‌ను వేసింది, తద్వారా బ్రిటిష్ సామ్రాజ్యంలో పూర్తిగా భూగోళాన్ని చుట్టుముట్టే టెలిగ్రాఫ్ లైన్ల శ్రేణి ఆల్ రెడ్ లైన్‌ను పూర్తి చేసింది. హవాయికి దగ్గరగా ఉన్న ఫానింగ్ ద్వీపాన్ని 1888లో బ్రిటిషు సామ్రాజ్యం దానిని స్వాధీనం చేసుకోవడానికి దారితీసింది. తగినంత ఓడరేవుల సౌకర్యం లేకపోవడం వల్ల పామిరా ద్వీపంతో సహా సమీపంలోని ద్వీపాలకు ప్రాధాన్యత ఇవ్వబడలేదు.

నవంబర్ 1943, తారావా యుద్ధంలో అమెరికన్ మెరైన్లు జపనీస్ బంకర్‌పై దాడి చేస్తున్నారు

చివరికి యునైటెడ్ స్టేట్స్ నార్తర్న్ లైన్ దీవులను తన భూభాగాల్లో చేర్చుకుంది. గిల్బర్ట్సు హౌలాండ్, జార్విస్, బేకర్ దీవులతో సహా లైన్ దీవుల మధ్య ఉన్న ఫీనిక్స్ దీవులతో కూడా అదే చేసింది. తద్వారా ప్రాదేశిక వివాదం ఏర్పడింది. చివరికి అది పరిష్కరించబడింది. అవి చివరికి తారావా ఒప్పందం ప్రకారం కిరిబాటిలో భాగమయ్యాయి. ^[52]

రెండవ ప్రపంచ యుద్ధ సమయంలో పెర్ల్ నౌకాశ్రయం మీద దాడి తర్వాత, బుటారిటారి, తారావా, ఉత్తర గిల్బర్టు గ్రూపులోని ఇతర ప్రాంతాలను 1941 నుండి 1943 వరకు జపాన్ ఆక్రమించింది . బెటియో ఒక వైమానిక స్థావరం, సరఫరా స్థావరంగా మారింది. 1943 చివరలో జపనీస్ దళాల బహిష్కరణ యు.ఎస్.మెరైన్ కార్ప్స్ చరిత్రలో అత్యంత రక్తపాత యుద్ధాలలో ఒకటి. 1943 నవంబరులో మెరైన్లు దిగారు. తరావా యుద్ధం జరిగింది. కాలనీ ప్రధాన కార్యాలయం బనాబా మీద 1942లో జపాన్ బాంబు దాడి చేసి, ఖాళీ చేసి ఆక్రమించింది. 1945 వరకు విముక్తి పొందలేదు. జపాన్ దళాలు ద్వీపంలో గిల్బర్టీస్‌లో ఒకరిని తప్ప అందరినీ ఊచకోత కోసిన తర్వాత. 1942 నుండి 1946 వరకు ఫనాఫుటి కాలనీ తాత్కాలిక ప్రధాన కార్యాలయాన్ని నిర్వహించింది. ఆ తర్వాత తారావా ప్రధాన కార్యాలయాన్ని తిరిగి ప్రారంభించారు.

1945 చివరి నాటికి కోస్రే, నౌరు, తారావా నుండి స్వదేశానికి పంపబడిన బనాబాలోని మిగిలిన నివాసితులలో ఎక్కువ మందిని బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం 1942లో స్వాధీనం చేసుకున్న ఫిజి ద్వీపమైన రబీ ద్వీపానికి తరలించారు.^[53]

1953 జనవరి 1 కాలనీ బ్రిటిష్ వెస్ట్రన్ పసిఫిక్ హై కమిషనర్‌ను ఫిజి నుండి కొత్త రాజధాని హోనియారాకు, బ్రిటిష్ సోలమన్ దీవులకు బదిలీ చేశారు. గిల్బర్టు రెసిడెంటు కమిషనర్ ఇప్పటికీ తారావాలో ఉన్నారు.^[54]

1950 ల చివరలో, 1960 ల ప్రారంభంలో కాలనీలో మరిన్ని సైనిక కార్యకలాపాలు జరిగాయి. ఆ సమయంలో క్రిస్మస్ ద్వీపాన్ని యునైటెడ్ స్టేట్స్, యునైటెడ్ కింగ్‌డమ్ హైడ్రోజన్ బాంబులతో సహా అణ్వాయుధ పరీక్షల కోసం ఉపయోగించాయి.^[55]

1967 నుండి తారావాలో అంతర్గత స్వయం పాలన సంస్థలు స్థాపించబడ్డాయి. 1974లో ఎల్లిస్ దీవులు మిగిలిన కాలనీ నుండి వేరు కావాలని అభ్యర్థించాయి. వారి స్వంత అంతర్గత స్వయం పాలన సంస్థలను మంజూరు చేశాయి. ఈ విభజన 1976 జనవరి 1 నుండి అమల్లోకి వచ్చింది. 1978 లో ఎల్లిస్ దీవులు తువాలు స్వతంత్ర దేశంగా అవతరించింది.^[28]

స్వాతంత్ర్యం

గిల్బర్టు దీవులు 1979 జూలై 12న కిరిబాటి రిపబ్లిక్‌గా స్వాతంత్ర్యం పొందాయి.^[56] తరువాత సెప్టెంబరులో 1979లో కిరిబాటితో స్నేహ ఒప్పందం ( 1983లో ఆమోదించబడింది ) ద్వారా తక్కువ జనాభా కలిగిన ఫీనిక్స్, లైన్ దీవుల మీద అన్ని వాదనలను యునైటెడ్ స్టేట్స్ వదులుకుంది.^[57] గిల్బర్టు దీవులకు స్థానిక గిల్బర్టీస్ పేరు "తుంగారు" అయినప్పటికీ, కొత్త రాష్ట్రం "కిరిబాటి" అనే పేరును ఎంచుకుంది. ఇది "గిల్బర్ట్సు" గిల్బర్టీస్ స్పెల్లింగ్ ఎందుకంటే ఇది మరింత ఆధునికమైనది. ఇది బనాబా, లైన్ దీవులు, ఫీనిక్స్ దీవులను చేర్చడాన్ని గుర్తించడానికి పూర్వ కాలనీకి సమానమైనది. బ్రిటిషు అధికారులు తరువాత రిపబ్లిక్ ప్రభుత్వం, పునరావాస పథకాల కింద గిల్బర్టీస్‌ను అక్కడ స్థిరపరిచే వరకు చివరి రెండు ద్వీపసమూహాలను మొదట గిల్బర్టీస్ ఆక్రమించలేదు.^[28]^[58] 1982లో స్వాతంత్ర్యం వచ్చిన తర్వాత మొదటి ఎన్నికలు జరిగాయి. 1983లో అవిశ్వాస తీర్మానం మరో ఎన్నికలకు దారితీసింది. స్వాతంత్ర్యానంతర కాలంలో బ్రిటిషు సహాయ సంస్థల దృష్టిలో రద్దీ ఒక సమస్యగా ఉంది. 1988లో ప్రధాన ద్వీప సమూహంలోని 4,700 మంది నివాసితులను తక్కువ జనసాంద్రత కలిగిన ద్వీపాలలో పునరావాసం కల్పిస్తామని ఒక ప్రకటన వెలువడింది. 1994 సెప్టెంబరులో ప్రతిపక్షం నుండి టెబురోరో టిటో అధ్యక్షుడిగా ఎన్నికయ్యారు.^[59]

1995లో కిరిబాటి ఏకపక్షంగా అంతర్జాతీయ తేదీ రేఖను తూర్పుకు చాలా దూరం తరలించి లైన్ దీవుల సమూహాన్ని చుట్టుముట్టింది. తద్వారా దేశం ఇక మీద తేదీ రేఖతో విభజించబడదు. ఈ ఈ చర్యతో అధ్యక్షుడు టిటో ఎన్నికల ప్రచార వాగ్దానాలలో ఒకదాన్ని నెరవేర్చినట్లు అయింది. విస్తారమైన భూభాగంలోని వ్యాపారాలు ఒకే వ్యాపార వారాన్ని కొనసాగించడానికి ఉద్దేశించబడింది. దీని వలన కిరిబాటి మూడవ సహస్రాబ్ది ఉదయాన్ని చూసిన మొదటి దేశంగా అవతరించింది. ఇది పర్యాటక రంగానికి ప్రాముఖ్యత కలిగిన సంఘటన. 1998లో టిటో తిరిగి ఎన్నికయ్యారు. 1999లో కిరిబాటి స్వాతంత్ర్యం వచ్చిన 20 సంవత్సరాల తర్వాత ఐక్యరాజ్యసమితిలో పూర్తి సభ్యదేశంగా చేరింది.^[60] 2002లో కిరిబాటి ప్రభుత్వం వార్తాపత్రిక ప్రచురణకర్తలను మూసివేయడానికి వీలు కల్పించే వివాదాస్పద చట్టాన్ని ఆమోదించింది. కిరిబాటిలో మొట్టమొదటి విజయవంతమైన ప్రభుత్వేతర పత్రిక ప్రారంభమైన తర్వాత ఈ చట్టం చేయబడింది. అధ్యక్షుడు టిటో 2003లో తిరిగి ఎన్నికయ్యారు కానీ 2003 మార్చి లో అవిశ్వాస ఓటు ద్వారా పదవి నుండి తొలగించబడ్డారు. ఆ స్థానాన్ని రాష్ట్ర మండలి భర్తీ చేసింది. 2003 జూలై లో టిటో వారసుడిగా ప్రతిపక్ష పార్టీకి చెందిన బౌటోకాన్ టె కోవా అనోటే టోంగ్ ఎన్నికయ్యారు. ఆయన 2007లో - 2011లో తిరిగి ఎన్నికయ్యారు.^[61]

2008 జూన్‌లో కిరిబాటి అధికారులు ఆస్ట్రేలియా, న్యూజిలాండు‌లను కిరిబాటి పౌరులను శాశ్వత శరణార్థులుగా అంగీకరించమని కోరారు. వాతావరణ మార్పుల కారణంగా తన భూభాగాన్ని పూర్తిగా కోల్పోయిన మొదటి దేశం కిరిబాటి అని భావిస్తున్నారు. 2008 జూన్‌లో కిరిబాటి అధ్యక్షుడు అనోట్ టోంగ్ మాట్లాడుతూ దేశం "తిరిగి రాలేని స్థితికి" చేరుకుందని అన్నారు. "మీకు ఇక దేశం లేని రోజు కోసం ప్రణాళిక వేయడం నిజంగా బాధాకరమైనది. కానీ మనం అలా చేయాలని నేను భావిస్తున్నాను" అని ఆయన అన్నారు. ^[62]^[63]^[64]^[65]

2012 జనవరిలో అనోట్ టోంగ్ వరుసగా మూడవ చివరిసారిగా తిరిగి ఎన్నికయ్యారు. 2012 ప్రారంభంలో కిరిబాటి ప్రభుత్వం ఫిజీలోని రెండవ అతిపెద్ద ద్వీపం వనువా లెవులో 2,200-హెక్టార్ల నాటోవాటు ఎస్టేట్‌ను స్వాధీనం చేసుకుంది. ఆ సమయంలో ప్రభుత్వం కిరిబాటి జనాభా మొత్తాన్ని ఫిజీకి తరలించాలని యోచిస్తోందని విస్తృతంగా భావించబడింది.^[66]^[67]^[68] 2013 ఏప్రిల్ లో అధ్యక్షుడు టోంగ్ పౌరులను దీవులను ఖాళీ చేసి వేరే చోటికి వలస వెళ్లమని కోరడం ప్రారంభించారు.^[69] 2014 మేలో అధ్యక్షుడి కార్యాలయం వనువా లెవులో 9.3 కోట్ల రూపాయలకు( మిలియన్ ఆస్ట్రేలియన్ డాలర్లు) 5,460 ఎకరాల భూమిని కొనుగోలు చేసినట్లు ధృవీకరించింది. ^[70]

2016 మార్చిలో తనేటి మామౌ ఎన్నికై కిరిబాటి ఐదవ అధ్యక్షుడిగా బాధ్యతలు స్వీకరించారు.^[71] 2020 జూన్ లో అధ్యక్షుడు మామౌ రెండవసారి నాలుగు సంవత్సరాల కాలానికి తిరిగి ఎన్నికలలో గెలిచారు. అధ్యక్షుడు మామౌను చైనా అనుకూలుడిగా పరిగణించారు. ఆయన బీజింగ్‌తో సన్నిహిత సంబంధాలకు మద్దతు ఇచ్చారు. ^[72] 2021 నవంబర్ 16న కిరిబాటి ప్రభుత్వం ప్రపంచంలోనే అతిపెద్ద సముద్ర రక్షిత ప్రాంతాన్ని వాణిజ్య చేపల వేటకు బహిర్గతం చేస్తామని ప్రకటించింది. 2022 లో కిరిబాటి న్యాయవ్యవస్థలోని 5 మంది ప్రధాన న్యాయమూర్తులను సస్పెండ్ చేయడంతో కిరిబాటి రాజ్యాంగ సంక్షోభంప్రారంభమైంది. ^[73]

2020లో కోవిడ్-19 మహమ్మారికి కిరిబాటి ప్రతిస్పందన; ఓషియానియా ద్వీప దేశాల కోవిడ్-19 ప్రతిస్పందనలకు అనుగుణంగా పర్యాటకం వాణిజ్య ప్రయాణాల మీద కఠినమైన పరిమితులను విధించడం. కిరిబాటి 2022 జనవరి నాటికి కోవిడ్ రహితంగా (రెండు కేసులు) ఉందని నివేదించింది. రెండు సంవత్సరాలలో మొదటి వాణిజ్య అంతర్జాతీయ విమానంలో 36 మంది ప్రయాణికులకు పాజిటివ్ అని తేలింది. 2024 లో 5,085 కరోనావైరస్ కేసులు నమోదయ్యాయి. దీనివల్ల 24 మంది మరణించారు. 2,703 మంది కోలుకున్నట్లు నివేదించబడింది. ^[74] 2023 జనవరిన కిరిబాటి పసిఫిక్ దీవుల ఫోరమ్‌లో తిరిగి చేరాలనే తన ఉద్దేశ్యాన్ని ధృవీకరించి రెండేళ్ల నాయకత్వ విభజనకు ముగింపు పలికింది.

రాజకీయాలు

మనేబా ని మౌంగతాబు, హౌస్ ఆఫ్ అసెంబ్లీ, 2000

1979 జూలై 12న ప్రకటించబడిన కిరిబాటి రాజ్యాంగంపార్లమెంటరీ ప్రజాస్వామ్య గణతంత్రంలో స్వేచ్ఛాయుతమైన, బహిరంగ ఎన్నికలకు వీలు కల్పిస్తుంది.^[75]

కార్యనిర్వాహక శాఖలో అధ్యక్షుడు ( టె బెరెటిటెంటి ), ఉపాధ్యక్షుడు, మంత్రివర్గం ఉంటారు. శాసనసభ తన సభ్యుల నుండి ముగ్గురు లేదా నలుగురు వ్యక్తులను తదుపరి అధ్యక్ష ఎన్నికల్లో అభ్యర్థులుగా నామినేట్ చేసిన తరువాత క్యాబినెట్ అధిపతి కూడా అయిన అధ్యక్షుడిని పౌరులు నేరుగా ఎన్నుకుంటారు. అధ్యక్షుడు మూడు, నాలుగు సంవత్సరాల పదవీకాలానికి పరిమితం చేయబడ్డాడు. ఆయన అసెంబ్లీ సభ్యుడిగా ఉంటాడు. మంత్రివర్గంలో అధ్యక్షుడు, ఉపాధ్యక్షుడు 13 మంది మంత్రులు (అధ్యక్షుడు నియమించినవారు) ఉంటారు. వారు పార్లమెంటు సభ్యులుగా కూడా ఉంటారు.^[76]

శాసన శాఖ ఏకసభ్య మనేబా ని మౌంగతాబు (అసెంబ్లీ సభ). దీని సభ్యులు రాజ్యాంగ ఆదేశం ప్రకారం ఫిజిలోని రబీ ద్వీపం (బనాబా, మాజీ ఓషన్ ఐలాండ్)లోని బనాబన్ ప్రజల నామినేటెడ్ ప్రతినిధితో సహా ఎన్నుకోబడతారు. అంతేకాకుండా2016 వరకు 1979 నుండి 2016 వరకు ఎక్స్ అఫిషియో సభ్యుడిగా పనిచేసిన అటార్నీ జనరల్ కూడా ఎన్నికవుతారు. శాసనసభ్యులు నాలుగు సంవత్సరాల పదవీకాలం పనిచేస్తారు.^[77]

న్యాయ పరిపాలనను నియంత్రించే రాజ్యాంగ నిబంధనలు ఇతర పూర్వ బ్రిటిష్ కాలనీలలోని నిబంధనల మాదిరిగానే ఉంటాయి. న్యాయవ్యవస్థ ప్రభుత్వ జోక్యం నుండి విముక్తి పొందింది. న్యాయ శాఖ హైకోర్టు (బెటియోలో), అప్పీల్ కోర్టుతో రూపొందించబడింది.^[76] అధ్యక్షత వహించే న్యాయమూర్తులను అధ్యక్షుడు నియమిస్తాడు.^[77]

స్థానిక ప్రభుత్వం ఎన్నికైన సభ్యులతో కూడిన ద్వీప మండలుల ద్వారా జరుగుతుంది. స్థానిక వ్యవహారాలు వలస అమెరికాలో పట్టణ సమావేశాల మాదిరిగానే నిర్వహించబడతాయి. ద్వీప మండలాలు ఆదాయం, వ్యయాల వారి స్వంత అంచనాలను రూపొందిస్తాయి.^[78] సాధారణంగా కేంద్ర ప్రభుత్వ నియంత్రణల నుండి విముక్తి పొందుతాయి. కిరిబాటిలో మొత్తం 21 జనావాస ద్వీపాలు ఉన్నాయి. ప్రతి జనావాస ద్వీపానికి దాని స్వంత కౌన్సిల్ ఉంటుంది. కిరిబాటి ప్రస్తుతం 5 జిల్లాలుగా విభజించబడింది: ఉత్తర కిరిబాటి, సెంట్రల్ కిరిబాటి, దక్షిణ కిరిబాటి, సౌత్ తారావా మరియు లైన్ & ఫీనిక్స్. ^[79]

కిరిబాటికి అధికారిక రాజకీయ పార్టీలు ఉన్నాయి. కానీ వాటి నిర్వహణ చాలా అనధికారికంగా ఉంది. ^[76] ఈ సమయంలో ప్రతిపక్ష సమూహాలు నిర్దిష్ట సమస్యల మీద దృష్టిని కేంద్రీకరిస్తాయి. 18 సంవత్సరాల వయస్సులో సార్వత్రిక ఓటు హక్కు ఉంది.^[76] ప్రస్తుతం గుర్తించదగిన పార్టీలలో బౌటోకాన్ కిరిబాటి మో పార్టీ, మాజీ బౌటోకాన్ టె కోవా, తోబ్వాన్ కిరిబాటి పార్టీ ఉన్నాయి.

విదేశీసంబంధాలు

కిరిబాటి తన పసిఫిక్ పొరుగు దేశాలైన ఆస్ట్రేలియా, న్యూజిలాండ్, జపాన్, ఫిజీలతో సన్నిహిత సంబంధాలను కొనసాగిస్తోంది. వీటిలో మొదటి మూడు దేశ విదేశీ సహాయాన్ని ఎక్కువగా అందిస్తాయి. కిరిబాటి జలాల్లో చేపలు పట్టడానికి తైవాన్, జపాన్ కూడా నిర్దిష్ట-కాలిక లైసెన్సులను కలిగి ఉన్నాయి.^[76] దక్షిణ తారావాలో మూడు నివాస సౌకర్యం కలిగిన దౌత్య కార్యాలయాలు ఉన్నాయి: 2019 వరకు రిపబ్లిక్ ఆఫ్ చైనా (తైవాన్) రాయబార కార్యాలయాలు, 2020లో పీపుల్స్ రిపబ్లిక్ ఆఫ్ చైనా ద్వారా భర్తీ చేయబడింది, ఆస్ట్రేలియా, న్యూజిలాండ్ హైకమిషన్లు ఉన్నాయి. 2022 నుండి, యుఎస్ రాయబార కార్యాలయాన్ని ప్రారంభించడం గురించి చర్చలు జరుగుతున్నాయి.^[80]^[81] కిరిబాటికి బాధ్యత వహించే ప్రస్తుత యుఎస్ రాయబార కార్యాలయం ఫిజిలోని సువాలో ఉంది.^[82]

1999 నవంబరు లో కిరిబాటి జపాన్ జాతీయ అంతరిక్ష అభివృద్ధి సంస్థకు కిరిటిమతి (గతంలో క్రిస్మస్ ద్వీపం)మీద 20 సంవత్సరాల పాటు భూమిని లీజుకు ఇవ్వడానికి, దాని మీద అంతరిక్ష నౌకాశ్రయాన్ని నిర్మించడానికి అనుమతించడానికి అంగీకరించింది.^[83] ఈ ఒప్పందం ప్రకారం జపాన్ సంవత్సరానికి యుఎస్ $840,000 డలర్లు చెల్లించాలి, రోడ్లు, పర్యావరణానికి జరిగే ఏదైనా నష్టానికి కూడా పరిహారం చెల్లించాలి.^[83] కిరిటిమతి ^[84] మీద జపాన్ నిర్మించిన డౌన్‌రేంజ్ ట్రాకింగ్ స్టేషన్ పనిచేస్తుంది. ద్వీపంలోని ఒక పాడుబడిన ఎయిర్‌ఫీల్డ్‌ను హోప్-ఎక్స్ అని పిలువబడే పునర్వినియోగించదగిన మానవరహిత అంతరిక్ష నౌకకు ల్యాండింగ్ స్ట్రిప్‌గా నియమించారు. అయితే, హోప్-ఎక్స్ ను చివరికి జపాన్ 2003 లో రద్దు చేసింది. ^[85]

గ్లోబల్ వార్మింగ్ ప్రభావాలకు తీవ్రంగాలోనయ్యే ప్రపంచదేశాలలో కిరిబాటి ఒకటిగా, కిరిబాటి వాతావరణ మార్పులకు సంబంధించిన అంతర్జాతీయ దౌత్య సమావేశాలలో ముఖ్యంగా పార్టీల యుఎన్‌ఎఫ్‌సిసిసి సమావేశాలలో (సిఒపి) చురుకుగా పాల్గొంటుంది. కిరిబాటి అలయన్స్ ఆఫ్ స్మాల్ ఐలాండ్ స్టేట్స్ (ఎఒఎస్‌ఐసి)లో సభ్యదేశంగా ఉంది. ఇది లోతట్టు తీరప్రాంత, చిన్న ద్వీప దేశాల అంతర్ ప్రభుత్వ సంస్థ. 1990 లో స్థాపించబడిన ఈ కూటమి ముఖ్య ఉద్దేశ్యం, గ్లోబల్ వార్మింగ్‌ను పరిష్కరించడానికి స్మాల్ ఐలాండ్ డెవలపింగ్ స్టేట్స్ (ఎస్‌ఐడిఎస్) గొంతులను ఏకీకృతం చేయడం. ఎఒఎస్‌ఐఎస్ ప్రారంభం నుండి చాలా చురుగ్గా ఉంది. 1994 లోనే క్యోటో ప్రోటోకాల్ చర్చలలో మొదటి ముసాయిదా పాఠాన్ని ముందుకు తెచ్చింది. ^[86]

2009లో అధ్యక్షుడు టోంగ్ మాల్దీవులలో జరిగిన క్లైమేట్ వల్నరబుల్ ఫోరమ్ ( వి11 ) కు హాజరయ్యారు. వాతావరణ మార్పులకు గురయ్యే 10 ఇతర దేశాలు కూడా ఇందులో పాల్గొన్నాయి. 2009 నవంబరు 10న బాండోస్ ద్వీప ప్రకటన మీద సంతకం చేశాయి. కార్బన్ తటస్థతను సాధించడానికి స్వచ్ఛందంగా కట్టుబడి ఉండటం ద్వారా నైతిక నాయకత్వాన్ని ప్రదర్శించి వారి ఆర్థిక వ్యవస్థలను హరితవనాలు అభివృద్ధి చేయడం ప్రారంభించాలని ప్రతిజ్ఞ చేశాయి.

నవంబరు 2010లో కిరిబాటి దుర్బల దేశాలు వాటి భాగస్వాముల మధ్య సంప్రదింపుల వేదికను నిర్వహించాలనే కిరిబాటి అధ్యక్షుడి చొరవకు మద్దతుగా తారావా వాతావరణ మార్పు సమావేశం (టిసిసిసి)ను నిర్వహించింది. యుఎన్‌ఎఫ్‌సిసిసి ఆధ్వర్యంలో బహుళ-పార్టీ చర్చలకు అనుకూలమైన వాతావరణాన్ని సృష్టించడానికి ఈ సమావేశం కృషి చేసింది. ఈ సమావేశం క్లైమేట్ వల్నరబుల్ ఫోరం వారసుడు కార్యక్రమం.^[87] టిసిసిసి అంతిమ లక్ష్యం సిఒపి ప్రక్రియకు పార్టీల మధ్య లోపాల తీవ్రతను తగ్గించడం, పార్టీల మధ్య ఒప్పంద అంశాలను అన్వేషించడం, తద్వారా నవంబరు 29 నుండి డిసెంబరు 10, 2010 వరకు మెక్సికోలోని కాన్‌కున్‌లో జరిగిన సిఒపి 16 కు కిరిబాటి, ఇతర పార్టీల సహకారాన్ని సమర్థించడం మొదలైనవి ఉన్నాయి.

2013లో అధ్యక్షుడు టోంగ్ వాతావరణ మార్పుల వల్ల కలిగే సముద్ర మట్టం పెరుగుదల "అనివార్యమైనది" అని అన్నారు. "మన ప్రజలు మనుగడ సాగించాలంటే వారు వలస వెళ్ళవలసి ఉంటుంది. మనం ప్రజలను సామూహికంగా తరలించాల్సిన సమయం కోసం వేచి ఉండవచ్చు లేదా వారిని సిద్ధం చేయవచ్చు - ఇప్పటి నుండే..." "^[88] 2014లో న్యూయార్క్‌లో, ది న్యూయార్కర్ ప్రకారం అధ్యక్షుడు టోంగ్ ది న్యూయార్క్ టైమ్స్‌తో మాట్లాడుతూ, "అంచనాల ప్రకారం ఈ శతాబ్దంలోపు మన భూములలో ఎత్తైన ప్రదేశం కంటే నీరు ఎక్కువగా ఉంటుంది" అని అన్నారు.^[89] 2014 లో అధ్యక్షుడు టోంగ్ 20 kమీ2 (220,000,000 sq ft) దూరంలో పెద్ద ఫిజి దీవులలో ఒకటైన వనువా లెవులో 2,000 మైళ్ళు విస్తీర్ణం ఉంది. దేశ భూభాగం పూర్తిగా నీటిలో మునిగిపోతే "ఖచ్చితమైన అవసరం"గా టోంగ్ అని అభివర్ణించాడు.^[90]

2013లో శరణార్థుల స్థితికి సంబంధించిన సమావేశం (1951) ప్రకారం "వాతావరణ మార్పు శరణార్థి" అని కిరిబాటి వ్యక్తి చేసిన వాదన మీద దృష్టి సారించబడింది. ^[91] అయితే ఈ వాదనను న్యూజిలాండు హైకోర్టు అంగీకరించలేనిదిగా నిర్ణయించింది.^[92] 2014 లో న్యూజిలాండు కోర్టు ఆఫ్ అప్పీలు కూడా ఈ వాదనను తిరస్కరించింది. తదుపరి అప్పీల్‌లో న్యూజిలాండు సుప్రీంకోర్టు శరణార్థి హోదా కోసం దరఖాస్తుకు వ్యతిరేకంగా గతంలో వచ్చిన ప్రతికూల తీర్పులను ధృవీకరించింది. కానీ "వాతావరణ మార్పు లేదా ఇతర ప్రకృతి వైపరీత్యాల ఫలితంగా పర్యావరణ క్షీణత శరణార్థుల స్వీకరణ లేదా వ్యక్తి రక్షణ అధికార పరిధిలోకి ఎప్పటికీ మార్గాన్ని సృష్టించదు" అని పేర్కొంటూ ప్రతిపాదనను తిరస్కరించింది.^[93] 2017 లో కిరిబాటి అణ్వాయుధాల నిషేధం మీద యుఎన్ ఒప్పందం మీద సంతకం చేసింది.^[94]

2019 సెప్టెంబరు 20న కిరిబాటి ప్రభుత్వం పీపుల్స్ రిపబ్లిక్ ఆఫ్ చైనాతో తన దౌత్య సంబంధాన్ని పునరుద్ధరించింది. అదే సమయంలో తైవాన్‌తో తన దౌత్య సంబంధాన్ని నిలిపివేసింది.^[95] ఈ నిర్ణయం కోసం చైనా కిరిబాటికి 737 విమానాలు, పడవలను అందించిందని తైవాన్ విదేశాంగ మంత్రి జోసెఫ్ వు తెలిపారు.^[96]

శాంతి దళాలు

1973 నుండి 2008 వరకు దాదాపు 500 మంది యుఎస్ పీస్ కార్ప్స్ వాలంటీర్లు ఈ దీవులలో పనిచేశారు. ఒక సంవత్సరంలో 45 మంది వరకు ఉన్నారు. బావులు, గ్రంథాలయాలు, ఇతర మౌలిక సదుపాయాల ప్రణాళిక, రూపకల్పన, నిర్మాణంలో సహాయం చేయడం, వ్యవసాయ, పర్యావరణ, సమాజ ఆరోగ్యం, విద్య వంటి కార్యకలాపాలు ఇందులో ఉన్నాయి. 2006లో బయటి దీవులకు స్థిరమైన విమాన రవాణా తగ్గడం వల్ల స్వచ్ఛంద సేవకుల నియామకం గణనీయంగా తగ్గించబడింది; స్వచ్ఛంద సేవకులకు వైద్య సంరక్షణ అందించే సంబంధిత సామర్థ్యాన్ని నిర్ధారించలేకపోవడంతో తరువాత దానిని ముగించారు. .^[97]^[98] 2022 జూలై లో యుఎస్ వైస్ ప్రెసిడెంట్ హారిస్ కిరిబాటి, టోంగాలలో కొత్త రాయబార కార్యాలయాన్ని నిర్మించడానికి, ఈ ప్రాంతంలో పీస్ కార్ప్స్ ఉనికిని తిరిగి స్థాపించడానికి ప్రణాళికలను ప్రకటించారు.^[99]

చట్ట అమలు - సైన్యం

కిరిబాటిలో చట్ట అమలును కిరిబాటి పోలీస్ సర్వీస్ నిర్వహిస్తుంది. ఇది ద్వీప దేశం కోసం అన్ని చట్ట అమలు, పారామిలిటరీ విధులకు బాధ్యత వహిస్తుంది. అన్ని దీవులలో పోలీసు పోస్టులు ఉన్నాయి. పోలీసులకు ఒక పెట్రోల్ బోట్ ఉంది. అది గార్డియన్-క్లాస్ పెట్రోల్ బోట్ ఆర్‌కెఎస్ టీనోయ్ 2.^[100]

కిరిబాటిలోని ప్రధాన జైలు బెటియోలో ఉంది. దీనికి వాల్టరు బెటియో జైలు అని పేరు పెట్టారు. కిరిటిమతి మీద లండన్‌లో ఒక జైలు కూడా ఉంద

కిరిబాటిలో పురుష స్వలింగ సంపర్కం చట్టవిరుద్ధం, చారిత్రక బ్రిటిష్ చట్టం ప్రకారం 14 సంవత్సరాల వరకు జైలు శిక్ష విధించబడుతుంది. అయితే, ఈ చట్టం అమలు కావడం లేదు. యుకె లైంగిక నేరాల చట్టం 1957లోని నిబంధనలతో ప్రారంభించి పురుష స్వలింగ సంపర్కాన్ని నేరంగా పరిగణించని వుల్ఫెండెన్ నివేదికను అనుసరించి కిరిబాటి ఇంకా యునైటెడ్ కింగ్‌డమ్‌ను అనుసరించలేదు. స్త్రీ స్వలింగ సంపర్కం చట్టబద్ధమైనది కానీ లెస్బియన్లు హింస, వివక్షను ఎదుర్కోవలసి ఉంటుంది. అయితే లైంగిక ధోరణి ఆధారంగా ఉద్యోగ వివక్షత నిషేధించబడింది.^[101]^[102]

పరిపాలనా విభాగాలు

లైన్ ఐలాండ్స్ : లాంగ్ ఐలాండ్ మరియు నేక్ ఐలాండ్ యొక్క పశ్చిమ వైపు మధ్య ఉన్న మిలీనియం ఐలాండ్ ఛానల్.

కిరిబాటిలో 21 జనావాస ద్వీపాలు ఉన్నాయి. కిరిబాటిని భౌగోళికంగా మూడు ద్వీపసమూహాలుగా లేదా ద్వీపాల సమూహాలుగా విభజించవచ్చు, వీటికి పరిపాలనా విధులు లేవు. అవి:

- గిల్బర్ట్ దీవులు

- భూమిపై అతిపెద్ద సముద్ర రక్షిత ప్రాంతాలలో ఒకటైన ఫీనిక్స్ దీవులు (2008 నుండి 2010 వరకు అతిపెద్దది)^[103]
- లైన్ దీవులు

స్వాతంత్ర్యానికి ముందు అసలు జిల్లాలు :

- బనాబా (సముద్ర ద్వీపం)

- టరావా అటోల్
- ఉత్తర గిల్బర్ట్ దీవులు
- సెంట్రల్ గిల్బర్ట్ ద్వీపం
- దక్షిణ గిల్బర్ట్ దీవులు
- లైన్ దీవులు

మునుపటి నాలుగు జిల్లాలు (తారావాతో సహా) గిల్బర్ట్ దీవులలో ఉన్నాయి. దేశ జనాభాలో ఎక్కువ మంది ఇక్కడ నివసిస్తున్నారు. లైన్ దీవులలో ఐదు ద్వీపాఏలో ( మాల్డెన్ ద్వీపం, స్టార్‌బక్ ద్వీపం, మిలీనియం ద్వీపం, వోస్టాక్ ద్వీపం, ఫ్లింట్ ద్వీపం )జనావాసాలు లేవు. కాంటన్ మినహా ఫీనిక్స్ దీవులు జనావాసాలు లేనివి, వాటికి ప్రాతినిధ్యం లేదు. బనబాలో ఇప్పుడు జనసాంద్రత చాలా తక్కువగా ఉంది. ఫిజీలోని రబీ ద్వీపంలో బనాబన్స్‌కు ఎన్నిక కాని ప్రతినిధి కూడా ఉన్నారు.^[104]

21 జనావాస ద్వీపాలలో ప్రతిదానికీ ^[5] రోజువారీ వ్యవహారాలను చూసుకునే దాని స్వంత స్థానిక కౌన్సిల్ ఉంది. ప్రతి జనావాస ద్వీపానికి ఒక కౌన్సిల్ ఉంటుంది. రెండు మినహాయింపులతో: తారావా అటోల్‌లో మూడు కౌన్సిల్‌లు ఉన్నాయి: బెటియో టౌన్ కౌన్సిల్, టినానినానొ, అర్బన్ కౌంసిల్ [ it ] (టియుసి) (మిగిలిన దక్షిణ తరావాకు ), యుటాన్ తరావా కౌన్సిల్ (ఇటిసి) ( ఉత్తర తరావాకు ); టబిటియుయాకు రెండు కౌన్సిల్‌లు ఉన్నాయి.^[105]

భౌగోళికం

కిరిబాటి 32 అటాల్స్ ,ఒక ఒంటరి ద్వీపం ( బనాబా )ను కలిగి ఉంది. ఇది తూర్పు, పశ్చిమ అర్ధగోళాలలో, అలాగే ఉత్తర, దక్షిణ అర్ధగోళాలలో విస్తరించి ఉంది. దీని విస్తృతమైన ప్రత్యేక ఆర్థిక మండలం (ఇఇజి) మూడు, పరస్పర సంబంధం లేని, సాంప్రదాయ భౌగోళిక ఉపప్రాంతాలను కలిగి ఉంది: బనాబా ( మెలనేసియన్ -మైక్రోనేసియన్ ప్రాంతం), గిల్బర్ట్ దీవులు (మైక్రోనేసియన్), లైన్, ఫీనిక్స్ దీవులు ( పాలినేసియా ).^[5] ద్వీపాల సమూహాలు:

- బనాబా: నౌరు, గిల్బర్ట్ దీవుల మధ్య ఒక వివిక్త ద్వీపం.

- గిల్బర్ట్ దీవులు: దాదాపు 1,500 kiloమీటర్లు (932 మై.) దూరంలో ఉన్న పదహారు అటాల్స్ ఫిజీకి ఉత్తరాన
- ఫీనిక్స్ దీవులు: ఎనిమిది అటాల్స్, పగడపు దీవులు సుమారు 1,800 kiloమీటర్లు (1,118 మై.) గిల్బర్ట్స్‌కు ఆగ్నేయంగా
- లైన్ దీవులు: ఎనిమిది అటాల్స్, ఒక రీఫ్, దాదాపు 3,300 kiloమీటర్లు (2,051 మై.) గిల్బర్ట్స్ తూర్పున

బనాబా (లేదా ఓషన్ ఐలాండ్) అనేది ఎత్తైన పగడపు ద్వీపం . ఇది ఒకప్పుడు ఫాస్ఫేట్‌లకు గొప్ప వనరుగా ఉండేది. కానీ స్వాతంత్ర్యానికి ముందు మైనింగ్‌ నిల్వలు అయిపోయాయి. అయిపోయింది.^[106]^[107] కిరిబాటిలోని మిగిలిన భూభాగం సముద్ర మట్టానికి ఒకటి లేదా రెండు మీటర్ల ఎత్తులో ఉన్న అటాల్స్ లేదా పగడపు దీవుల ఇసుక, రీఫ్ రాతి ద్వీపాలను కలిగి ఉంటుంది.

నేల సన్నగా సున్నంతో ఉంటుంది. దీనికి నీటి నిలుపుదల సామర్థ్యం తక్కువగా ఉంటుంది. కాల్షియం, సోడియం, మెగ్నీషియం మినహా సేంద్రీయ పదార్థం, పోషకాలు తక్కువగా ఉంటాయి. ప్రపంచంలో వ్యవసాయానికి అతి తక్కువ అనువైన ప్రదేశాలలో బనాబా ఒకటి.^[108]

లైన్ దీవులలోని కిరిటిమటి (గతంలో క్రిస్మస్ ద్వీపం) ప్రపంచంలోని ఏ అటాల్ కంటే అతిపెద్ద భూభాగాన్ని కలిగి ఉంది. 1995 అంతర్జాతీయ తేదీ రేఖ పునఃఅమరిక ఆధారంగా 2000 సంవత్సరంతో సహా కొత్త సంవత్సరంలోకి ప్రవేశించిన మొదటి ప్రాంతం లైన్ దీవులు. ఆ కారణంగా 1997లో కరోలిన్ ద్వీపానికి మిలీనియం ద్వీపంగా పేరు మార్చారు. ^[109]

పర్యావరణ సమస్యలు

పసిఫిక్ రీజినల్ ఎన్విరాన్మెంట్ ప్రోగ్రామ్ (గతంలో సౌత్ పసిఫిక్ రీజినల్ ఎన్విరాన్మెంట్ ప్రోగ్రామ్) ప్రకారం 1999లో జనావాసాలు లేని రెండు చిన్న కిరిబాటి దీవులు; టెబువా తరావా, అబానుయా నీటి అడుగున అదృశ్యమయ్యాయి.^[110] 1972 - 2022 మధ్య 50 సంవత్సరాలలో క్రిస్మస్ ద్వీపంలో సముద్ర మట్టం 5 cమీ. (2.0 అం.) అధికరించింది.^[111] వాతావరణ మార్పుల మీద ఐక్యరాజ్యసమితి అంతర్ ప్రభుత్వ ప్యానెల్ సముద్ర మట్టాలు సుమారు 50 cమీ. (20 అం.) పెరుగుతాయని అంచనా వేసింది 2100 నాటికి గ్లోబల్ వార్మింగ్ కారణంగా మరింత పెరుగుదల అనివార్యం అవుతుంది. అందువల్ల ఒక శతాబ్దం లోపు దేశం వ్యవసాయ యోగ్యమైన భూమి నేల లవణీకరణకు గురయ్యే అవకాశం ఉంది. ఎక్కువగా మునిగిపోతుంది. ^[112]

పసిఫిక్ దశాబ్ద డోలనం వల్ల కిరిబాటి సముద్ర మట్టాలలో మార్పులకు గురికావడం తీవ్రమవుతుంది. ఇది లా నినా కాలాల నుండి ఎల్ నినో కాలాల వరకు మార్పులకు దారితీసే వాతావరణ మార్పు ఆనివార్యం ఔతుంది. ఇది సముద్ర మట్టాల మీద ప్రభావం చూపుతుంది. ఉదాహరణకు 2000 సంవత్సరంలో సముద్ర మట్టాల మీద ఎల్ నినో పీడనం దిగువ స్థాయిల నుండి సముద్ర మట్టాల మిద లా నినా పీడనం పైకి మారడం జరిగింది. దీని వలన సముద్ర పీడనం అధికరించిన కారణంగా తరచుగా అధిక ఆటుపోట్లు ఏర్పడతాయి. పెరిగేన్ స్ప్రింగ్ టైడ్ (తరచుగా కింగ్ టైడ్ అని పిలుస్తారు) వల్ల కిరిబాటి దీవులలోని లోతట్టు ప్రాంతాలు సముద్రపు నీటితో నిండిపోతాయి.^[113]

సముద్ర మట్టంలో మార్పులకు పగడపు దిబ్బలు, రీఫ్ దీవులు స్పందించగలవు. న్యూజిలాండ్‌లోని ఆక్లాండ్ విశ్వవిద్యాలయంలో పాల్ కెంచ్, ఫిజిలోని సౌత్ పసిఫిక్ అప్లైడ్ జియోసైన్స్ కమిషన్‌లో ఆర్థర్ వెబ్ 2010లో మధ్య పసిఫిక్‌లోని అటాల్స్, రీఫ్ దీవుల డైనమిక్ ప్రతిస్పందన మీద ఒక అధ్యయనాన్ని విడుదల చేశారు. కిరిబాటిని అధ్యయనంలో ప్రస్తావించారు. వెబ్, కెంచ్ కిరిబాటిలోని మూడు ప్రధాన పట్టణీకరించబడిన దీవులు - బెటియో, బైరికి, నానికై - వరుసగా 30% (36 హెక్టార్లు), 16.3% (5.8 హెక్టార్లు), 12.5% (0.8 హెక్టార్లు) పెరిగాయని కనుగొన్నారు. .^[114]^[115]^[116]^[117]^[118]

పాల్ కెంచ్ మరియు ఆర్థర్ వెబ్ చేసిన అధ్యయనం ఈ దీవులు సముద్ర మట్టం పెరుగుదలకు చాలా హాని కలిగిస్తాయని గుర్తించి ఇలా ముగించింది: "ఈ అధ్యయనం ద్వీప ఉపరితలం నిలువు పెరుగుదలను కొలవలేదు లేదా ద్వీపాల ఎత్తులో ఎటువంటి మార్పు లేదని సూచించలేదు. భూమి ఎత్తు మారలేదు కాబట్టి సముద్ర మట్టం పెరుగుదల కారణంగా ప్రతి ద్వీపంలోని ఎక్కువ భాగం మునిగిపోయే ప్రమాదం కూడా మారదు. ఈ లోతట్టు దీవులు తక్షణ ముంపు లేదా సముద్ర నీటి వరదలకు కారణమై చాలా హాని కలిగిస్తాయి." ^[115]

2011 పసిఫిక్ నివేదికలో వాతావరణ మార్పు కిరిబాటి తుఫానుల ప్రమాదం తక్కువగా ఉందని వర్ణించింది.^[119] 2015మార్చిలో వనువాటును నాశనం చేసిన కేటగిరీ 5 తుఫాను పామ్ తుఫాను ఫలితంగా కిరిబాటి వరదలు, సముద్ర గోడలు, తీరప్రాంత మౌలిక సదుపాయాల నాశనాన్ని ఎదుర్కొంది.^[120] కిరిబాటి ఇప్పటికీ తుఫానులు లోతట్టు దీవులలోని వృక్షసంపద, నేలను తుడిచిపెట్టే ప్రమాదానికి గురవుతోంది.

సముద్ర మట్టం క్రమంగా పెరగడం వల్ల పగడపు పాలిప్ కార్యకలాపాలు సముద్ర మట్టంతో పాటు పగడపు దీవులను కూడా పెంచుతాయి. అయితే సముద్ర మట్టం పెరుగుదల పగడపు పెరుగుదల కంటే వేగంగా జరిగితే లేదా సముద్ర ఆమ్లీకరణ ద్వారా పాలిప్ కార్యకలాపాలు దెబ్బతిన్నట్లయితే అటాల్స్, రీఫ్ దీవుల స్థితిస్థాపకత తక్కువగా ఉంటుంది.^[121]

కిరిబాటిలో వాతావరణ సంక్షోభం మానవ హక్కుల పరిస్థితులను మధ్యస్తంగా (6 లో 4.8) దిగజార్చిందని హ్యూమన్ రైట్స్ మెజర్మెంట్ ఇనిషియేటివ్ ^[122] కనుగొంది.^[123] వాతావరణ సంక్షోభం ఆహారం, పరిశుభ్రమైన నీటిని పొందడంలో, అలాగే మహిళల హక్కులు, గృహ భద్రత, సాంస్కృతిక సమగ్రతను దెబ్బతీసిందని మానవ హక్కుల నిపుణులు నివేదించారు.^[123]

2003 లో ప్రారంభమైన కిరిబాటి అడాప్టేషన్ ప్రోగ్రామ్ (కె.ఎ.పి) గ్లోబల్ ఎన్విరాన్‌మెంట్ ఫెసిలిటీ (జి.ఇ.ఎఫ్), ప్రపంచ బ్యాంకు, ఐక్యరాజ్యసమితి అభివృద్ధి కార్యక్రమం, జపాన్ ప్రభుత్వం మద్దతుతో కిరిబాటి జాతీయ ప్రభుత్వం యు.ఎస్.$5.5 మిలియన్లు మొదట అమలు చేసిన తరువాత ఆస్ట్రేలియా ఈ సంకీర్ణంలో చేరి US$1.5 డాలర్ల విరాళం ఇచ్చింది.. ఈ కార్యక్రమం ఆరు సంవత్సరాల పాటు కొనసాగాలని లక్ష్యంగా పెట్టుకుంది, వాతావరణ మార్పు, సముద్ర మట్టం పెరుగుదల ప్రభావాలకు కిరిబాటి దుర్బలత్వాన్ని తగ్గించే చర్యలకు మద్దతు ఇస్తుంది. వాతావరణ మార్పు మీద అవగాహన పెంచడం, అందుబాటులో ఉన్న నీటి వనరులను అంచనా వేసి రక్షించడం, ముంపును నిర్వహించడం వంటి పనులు ప్రారంభించింది. ఈ కార్యక్రమం ప్రారంభంలో జనావాస పగడపు దిబ్బల నుండి ప్రతినిధులు గత 20-40 సంవత్సరాలలో జరిగిన కీలక వాతావరణ మార్పులను గుర్తించారు. ఈ మార్పులను ఎదుర్కోవడానికి అవసరమైన అత్యవసర అవసరాల నాలుగు వర్గాల కోపింగ్ మెకానిజమ్‌లను ప్రతిపాదించారు. ఈ కార్యక్రమం ఇప్పుడు దేశంలోని అత్యంత జనాభా కలిగిన ప్రాంతాలలో అత్యంత దుర్బలంగా ఉన్న రంగాల మీద దృష్టి సారిస్తోంది. తారావా చుట్టుపక్కల ప్రాంతాలలో నీటి సరఫరా నిర్వహణను మెరుగుపరచడం; మడ అడవుల పునరుద్ధరణ, ప్రజా మౌలిక సదుపాయాల రక్షణ వంటి తీరప్రాంత నిర్వహణ రక్షణ చర్యలు; తీరప్రాంత కోతను తగ్గించడానికి చట్టాలను బలోపేతం చేయడం; వ్యక్తిగత నష్టాలను తగ్గించడానికి జనాభా పరిష్కార ప్రణాళిక వంటివి చొరవలలో ఉన్నాయి.^[124]

సముద్ర మట్టం పెరుగుదల, కరువు, అధిక చేపలు పట్టడం వల్ల ఆహారం నీటి కొరత ఏర్పడటంతోఆహార భద్రతను నిర్ధారించడానికి ప్రభుత్వం నిర్దిష్ట చర్యలు తీసుకుంది. ఇందులో ఆహార వనరులను వైవిధ్యపరచడం, ఉన్న వనరులు స్థిరంగా నిర్వహించబడుతున్నాయని నిర్ధారించడం జరిగింది. ^[125]

ప్లాస్టిక్ కాలుష్యం సమస్య కిరిబాటికి కూడా ఒక ముఖ్యమైన సవాలుగా ఉంది, ఎందుకంటే ఇది దాని సముద్ర జీవవైవిధ్యం మరియు ప్రధానంగా పర్యాటకం మరియు మత్స్య సంపదపై ఆధారపడిన దాని ఆర్థిక వ్యవస్థ రెండింటినీ దెబ్బతీస్తుంది.^[126] ఫలితంగా, కిరిబాటి ప్రభుత్వం, ముఖ్యంగా కిరిబాటి ప్రభుత్వ పర్యావరణ, భూములు మరియు వ్యవసాయ అభివృద్ధి మంత్రిత్వ శాఖలో భాగమైన పర్యావరణ మరియు పరిరక్షణ విభాగం (ఇసిడి), పర్యావరణ చట్టాలు మరియు రాష్ట్ర విధాన పత్రాల ద్వారా జాతీయంగా ఈ సమస్యను పరిష్కరించడానికి ప్రయత్నాలు చేసింది. ^[126] మరింత మేరకు, ఇది ప్లాస్టిక్ కాలుష్యం యొక్క ప్రపంచ స్వభావాన్ని కూడా గుర్తించింది మరియు తత్ఫలితంగా, అంతర్జాతీయ సహకారం మరియు బహుపాక్షిక పరిష్కారాలను ప్రోత్సహించింది.^[127] 2024 చివరి నాటికి చివరకు రూపొందించాలని ప్రణాళిక చేయబడిన గ్లోబల్ ప్లాస్టిక్ కాలుష్య ఒప్పందం యొక్క ప్రస్తుత చర్చల సమయంలో ఇది ముఖ్యంగా గమనించదగినది.^[128]

వాతావరణం

కిరిబాటి ఉష్ణమండల వర్షారణ్య వాతావరణం ( ఎ ఎఫ్) కలిగి ఉంది. ఏప్రిల్ నుండి అక్టోబర్ వరకు, ఈశాన్య గాలులు ప్రబలంగా వీస్తాయి 30 °C (86 °F) దగ్గరగా స్థిరమైన ఉష్ణోగ్రతలు ఉంటాయి. నవంబరు నుండి ఏప్రిల్ వరకు, పశ్చిమ గాలులు వర్షాన్ని కురిపిస్తాయి.

కిరిబాటి వర్షాకాలం ( టె ఔ-మీంగ్ ) దీనిని ఉష్ణమండల తుఫాను (టిసి) ( టె అంగిబుకా ) సీజన్ అని కూడా పిలుస్తారు. ఇది ప్రతి సంవత్సరం నవంబరు నుండి ఏప్రిల్ వరకు ప్రారంభమవుతుంది. అందువల్ల కిరిబాటి సాధారణంగా టె ఔ-మీంగ్ సమయంలో ఉష్ణమండల అవాంతరాలు లేదా ఉష్ణమండల తుఫానులతో సంబంధం ఉన్న తీవ్రమైన వాతావరణ సంఘటనలను అనుభవిస్తుంది. కిరిబాటి ఉన్న భూమధ్యరేఖ వెంట ఉష్ణమండల తుఫానులు చాలా అరుదుగా అభివృద్ధి చెందుతాయి లేదా వెళతాయి. కానీ కిరిబాటి చారిత్రాత్మకంగా సుదూర ఉష్ణమండల తుఫానుల ప్రభావానికి గురైంది. వ్యవస్థలు వాటి అభివృద్ధి దశలో ఉన్నప్పుడు (ఉష్ణమండల అల్ప/అంతరాయం) లేదా అవి ఉష్ణమండల తుఫాను వర్గానికి చేరుకోవడానికి ముందే ప్రభావాలను గమనించారు. [ ఆధారం అవసరం

మే నుండి నవంబర్ వరకు సూర్యాస్తమయం తర్వాత ఆకాశంలో టెన్ రిమ్విమాటా ( అంటారెస్ ) కనిపించినప్పుడు జాతర సీజన్ ప్రారంభమవుతుంది. ఆ సమయంలో తేలికపాటి గాలులు, ప్రవాహాలు ఎక్కువగా ఉంటాయి వర్షం తక్కువగా ఉంటుంది. తరువాత డిసెంబర్ నాటికి అంటారెస్ స్థానంలో నీ ఆటి ( ప్లీయేడ్స్ ) వచ్చినప్పుడు అకస్మాత్తుగా పడమర గాలులు, భారీ వర్షాలు ద్వీపం నుండి ద్వీపానికి దూర ప్రయాణాలకు ఆటంకం కలిగిస్తాయి.^[129]

కిరిబాటి తుఫానులను అనుభవించదు కానీ ఫిజి వంటి సమీపంలోని పసిఫిక్ ద్వీప దేశాలను ప్రభావితం చేసే తుఫాను సీజన్లలో అప్పుడప్పుడు ప్రభావాలు అనుభవించవచ్చు.^[5]^[30]^[108]

దీవుల మధ్య అవపాతం గణనీయంగా మారుతుంది. ఉదాహరణకు వార్షిక సగటు 3,000 మిమీ (120 ) ఉత్తరాన 500 మిమీ (20 గిల్బర్ట్ దీవులకు దక్షిణాన.^[30] ఈ ద్వీపాలలో ఎక్కువ భాగం భూమధ్యరేఖ సముద్ర వాతావరణ మండలం పొడి బెల్ట్‌లో ఉన్నాయి. ఇవి దీర్ఘకాలిక కరువులను అనుభవిస్తాయి.^[108]

శీతోష్ణస్థితి డేటా - Tarawa (Köppen Af)
నెల	జన	ఫిబ్ర	మార్చి	ఏప్రి	మే	జూన్	జూలై	ఆగ	సెప్టెం	అక్టో	నవం	డిసెం	సంవత్సరం
అత్యధిక రికార్డు °C (°F)	35.0 (95.0)	33.0 (91.4)	35.0 (95.0)	34.5 (94.1)	34.5 (94.1)	33.5 (92.3)	34.5 (94.1)	34.5 (94.1)	34.5 (94.1)	35.0 (95.0)	35.0 (95.0)	35.0 (95.0)	35.0 (95.0)
సగటు అధిక °C (°F)	30.7 (87.3)	30.6 (87.1)	30.7 (87.3)	30.7 (87.3)	30.8 (87.4)	30.8 (87.4)	30.9 (87.6)	31.0 (87.8)	31.1 (88.0)	31.2 (88.2)	31.3 (88.3)	30.9 (87.6)	30.9 (87.6)
రోజువారీ సగటు °C (°F)	28.2 (82.8)	28.1 (82.6)	28.1 (82.6)	28.2 (82.8)	28.4 (83.1)	28.3 (82.9)	28.2 (82.8)	28.3 (82.9)	28.4 (83.1)	28.6 (83.5)	28.5 (83.3)	28.2 (82.8)	28.3 (82.9)
సగటు అల్ప °C (°F)	25.3 (77.5)	25.3 (77.5)	25.2 (77.4)	25.3 (77.5)	25.5 (77.9)	25.3 (77.5)	25.1 (77.2)	25.2 (77.4)	25.3 (77.5)	25.4 (77.7)	25.4 (77.7)	25.3 (77.5)	25.3 (77.5)
అత్యల్ప రికార్డు °C (°F)	21.5 (70.7)	22.5 (72.5)	22.5 (72.5)	22.5 (72.5)	21.0 (69.8)	21.0 (69.8)	21.0 (69.8)	21.5 (70.7)	22.5 (72.5)	22.0 (71.6)	22.5 (72.5)	22.0 (71.6)	21.0 (69.8)
సగటు అవపాతం mm (inches)	271 (10.7)	218 (8.6)	204 (8.0)	184 (7.2)	158 (6.2)	155 (6.1)	168 (6.6)	138 (5.4)	120 (4.7)	110 (4.3)	115 (4.5)	212 (8.3)	2,052 (80.8)
సగటు అవపాతపు రోజులు (≥ 0.3 mm)	15	12	14	15	15	14	16	18	15	11	10	17	172
సగటు సాపేక్ష ఆర్ద్రత (%)	81	80	81	82	81	81	80	79	77	77	79	81	80
నెలవారీ సరాసరి ఎండ పడే గంటలు	220.1	192.1	207.7	201.0	229.4	219.0	229.4	257.3	243.0	260.4	240.0	189.1	2,688.5
రోజువారీ సరాసరి ఎండ పడే గంటలు	7.1	6.8	6.7	6.7	7.4	7.3	7.4	8.3	8.1	8.4	8.0	6.1	7.4
Source: Deutscher Wetterdienst^[130]

జీవావరణం

బోకికోకికో ( అక్రోసెఫాలస్ అక్వినోక్టియాలిస్ ) కిరిబాటికి చెందిన ఏకైక భూ వన్యప్రాణుల జాతి.

కిరిబాటిలో మూడు పర్యావరణ వ్యవస్థలు ఉన్నాయి: సెంట్రల్ పాలినేషియన్ ఉష్ణమండల తేమ అడవులు, తూర్పు మైక్రోనేషియా ఉష్ణమండల తేమ అడవులు, పశ్చిమ పాలినేషియన్ ఉష్ణమండల తేమ అడవులు . .^[131]

ద్వీపాలు, అటాల్స్ సాపేక్షంగా చిన్న భౌగోళిక యుగం అధిక స్థాయి నేల లవణీయత కారణంగా కిరిబాటి వృక్షజాలం కొంతవరకు క్షీణించింది. గిల్బర్ట్ దీవులలో దాదాపు 83 స్వదేశీ మొక్కలు 306 ఉన్నాయి. అయితే లైన్, ఫీనిక్స్ దీవులకు సంబంధిత మొక్కలు 67, 283. ఈ జాతులలో ఏవీ స్థానికమైనవి కావు. దాదాపు సగం స్థానిక జాతులు పరిమిత పంపిణీని కలిగి ఉన్నాయి. ఇవి ఫాస్ఫేట్ మైనింగ్ వంటి మానవ కార్యకలాపాల కారణంగా అంతరించిపోతున్నాయి లేదా దాదాపు అంతరించిపోయాయి.^[132]

కొబ్బరి, పాండనస్ తాటి చెట్లు, బ్రెడ్‌ఫ్రూట్ చెట్లు అత్యంత సాధారణ అడవి మొక్కలు.^[133]^[30] అయితే అత్యధికంగా పండించబడిన ఐదు పంటలు ఉన్నప్పటికీ సాంప్రదాయ పంటలలో బాబాయ్, సిర్టోస్పెర్మా మెర్కుసి ఉన్నాయి.^[134] చైనీస్ క్యాబేజీ, గుమ్మడికాయ, టమోటా, పుచ్చకాయ, దోసకాయ దిగుమతి చేసుకుంటున్నారు.^[135] జనాభాలో ఎనభై శాతానికి పైగా వ్యవసాయం లేదా చేపలు పట్టడంలో పాల్గొంటారు.^[136]

సముద్రపు పాచి పెంపకం ఆర్థిక వ్యవస్థలో ఒక ముఖ్యమైన భాగంగా ఉంది. 1977లో ఫిలిప్పీన్స్ నుండి స్థానిక మడుగులకు పరిచయం చేయబడిన రెండు ప్రధాన జాతులైన యూచెమా అల్వారెజి, యూచెమా స్పినోసియం ఉన్నాయి. ఇది బ్లాక్-లిప్డ్ పెర్ల్ ఓస్టెర్ ( పింక్టాడా మార్గరిటిఫెరా ), షెల్ఫిష్‌ల సేకరణతో పోటీపడుతుంది.^[137] వీటిలో స్ట్రోంబిడ్ గ్యాస్ట్రోపాడ్ ( స్ట్రాంబస్ లుహువానస్ ), అనదారా కాకిల్స్ ( అనదారా యురోపిగిమెలానా ) ఆధిపత్యం చెలాయిస్తాయి. అయితే జెయింట్ క్లామ్ ( ట్రిడాక్నా గిగాస్ ) నిల్వలు ఎక్కువగా అయిపోయాయి. ^[138]

కిరిబాటిలో కొన్ని భూ క్షీరదాలు ఉన్నాయి. వాటిలో ఏవీ స్థానికమైనవి లేదా స్థానికమైనవి కావు. వాటిలో పాలినేషియన్ ఎలుక ( రాటస్ ఎక్సులన్స్ ), కుక్కలు, పిల్లులు, పందులు ఉన్నాయి. 75 పక్షి జాతులలో, బోకికోకికో ( అక్రోసెఫాలస్ అక్వినోక్టియాలిస్ ) కిరిటిమటికి చెందినది. ^[132]

సముద్ర తీరంలో 600–800 జాతుల చేపలు పెలాజిక్ చేప, దాదాపు 200 రకాల పగడాలు, దాదాపు 1000 రకాల షెల్ఫిష్ ఉన్నాయి.^[139] ^[140] చేపలు పట్టడం ఎక్కువగా స్కాంబ్రిడే,ముఖ్యంగా స్కిప్‌జాక్ ట్యూనా, ఎల్లోఫిన్ ట్యూనా అలాగే ఎగిరే చేపలు ( సైప్సెలురస్ ఎస్‌పిపి.)లక్ష్యంగా ఉన్నాయి.^[141]

కుక్కలు ఇప్పటికే మొదటి నివాసులతో పాటు వచ్చాయి కానీ యూరోపియన్ స్థిరనివాసులు వాటిని తిరిగి ప్రవేశపెట్టారు: అవి సంఖ్యలో పెరుగుతూనే ఉన్నాయి. సాంప్రదాయ సమూహాలలో తిరుగుతున్నాయి^[142] ముఖ్యంగా దక్షిణ తారావా చుట్టూ.

ఆర్ధికరంగం

కిరిబాటిలో సహజ వనరులు తక్కువ. స్వాతంత్ర్యం వచ్చే సమయానికి బనాబాలో వాణిజ్యపరంగా లాభదాయకమైన ఫాస్ఫేట్ నిక్షేపాలు అయిపోయాయి. కొబ్బరి, చేపలు ఇప్పుడు ఉత్పత్తి, ఎగుమతులలో ఎక్కువ భాగాన్ని సూచిస్తాయి. ఓషియానియాలోని ఏ సార్వభౌమ రాజ్యం కంటే కిరిబాటి అత్యల్ప జిడిపిని కలిగి ఉంది. ప్రపంచంలోనే అత్యల్ప అభివృద్ధి చెందిన దేశాలలో ఒకటిగా పరిగణించబడుతుంది. ^[143]

ఏదో ఒక రూపంలో కిరిబాటి తన ఆదాయంలో ఎక్కువ భాగాన్ని విదేశాల నుండి పొందుతుంది. ఉదాహరణలలో ఫిషింగ్ లైసెన్సులు, అభివృద్ధి సహాయం, కార్మికుల చెల్లింపులు, ముఖ్యంగా మెరైన్ ట్రైనింగ్ సెంటర్ నుండి జారీ చేయబడిన నావికులు, కొంతమంది పర్యాటకులు దేశానికి తగినంత ఆదాయం అందిస్తూ ఉన్నారు. కిరిబాటి దేశీయ ఉత్పత్తి సామర్థ్యం పరిమితంగా ఉండటం కారణంగా అది దాదాపు అన్ని ముఖ్యమైన ఆహార పదార్థాలు, తయారు చేసిన వస్తువులను దిగుమతి చేసుకోవాలి; ఇందుకు అవసరమైన ద్రవ్యం కోసం కోసం బాహ్యం నుండి లభించే ఆదాయ వనరుల మీద ఆధారపడి ఉంటుంది.

కిరిబాటి ఆర్థిక వ్యవస్థ అంతర్జాతీయ అభివృద్ధి సహాయ కార్యక్రమాల నుండి ప్రయోజనం పొందుతుంది. 2009లో అభివృద్ధి సహాయం అందించే బహుపాక్షిక దాతలు ;యూరోపియన్ యూనియన్ (ఆస్ట్రేలియన్ $9 మిలియన్లు), ఐక్యరాజ్యసమితి అభివృద్ధి కార్యక్రమం (ఆస్ట్రేలియన్ $3.7 మిలియన్లు), యునిసెఫ్ ప్రపంచ ఆరోగ్య సంస్థ (ఆస్ట్రేలియన్ $100,000).^[144] 2009లో అభివృద్ధి సహాయం అందించిన ద్వైపాక్షిక దాతలు ఆస్ట్రేలియా (ఆస్ట్రేలియన్ $11 మిలియన్), జపాన్ (ఆస్ట్రేలియన్ ($2 మిలియన్), న్యూజిలాండ్ (ఆస్ట్రేలియన్ $6.6 మిలియన్), తైవాన్ (ఆస్ట్రేలియన్ $10.6 మిలియన్), మరియు ఇతర దాతలు (ఆస్ట్రేలియన్ $16.2) అందిస్తున్నారు. మిలియన్లు, ఆసియా అభివృద్ధి బ్యాంకు నుండి సాంకేతిక సహాయ గ్రాంట్లతో సహా. ^[144]^[145]

2010-2011లో ప్రధాన దాతలు ఆస్ట్రేలియా (ఆస్ట్రేలియన్ $15 మిలియన్), తైవాన్ (ఆస్ట్రేలియన్ $11 మిలియన్లు); న్యూజిలాండ్ (ఆస్ట్రేలియన్ $6 మిలియన్లు), ప్రపంచ బ్యాంకు (ఆస్ట్రేలియన్ $4 మిలియన్లు), ఆసియా అభివృద్ధి బ్యాంకు ఉన్నాయి.^[146]

1956లో గిల్బర్ట్, ఎల్లిస్ దీవులు ఫాస్ఫేట్ మైనింగ్ ద్వారా దేశ ఆదాయాలకు సంపద నిల్వగా పనిచేయడానికి సావరిన్ వెల్త్ నిధిని స్థాపించారు. 2008లో రెవెన్యూ ఈక్వలైజేషన్ రిజర్వ్ ఫండ్ విలువ యుఎస్$400గా నిర్ణయించబడింది. మిలియన్.^[147] ఆర్‌ఇఎఫ్ ఆస్తులు A$637 నుండి తగ్గాయి. 2007లో మిలియన్ (జిడిపి లో 420%) నుండి A$570.5 మిలియన్లు ప్రపంచ ఆర్థిక సంక్షోభం, విఫలమైన ఐస్లాండిక్ బ్యాంకులకు గురికావడం ఫలితంగా 2009లో ^[144] (GDPలో 350%). అదనంగా ఈ కాలంలో బడ్జెట్ లోటును భర్తీ చేయడానికి కిరిబాటి ప్రభుత్వం డ్రా-డౌన్‌లు చేసింది.^[8].

2011మే లో కిరిబాటి ఆర్థిక వ్యవస్థపై ఐఎమ్‌ఎఫ్ దేశ నివేదిక అంచనా ప్రకారం "రెండు సంవత్సరాల సంకోచం తర్వాత 2010 ద్వితీయార్థంలో ఆర్థిక వ్యవస్థ కోలుకుంది. ద్రవ్యోల్బణ ఒత్తిడి తగ్గింది. ఇది సంవత్సరానికి 1.75% వృద్ధి చెందిందని అంచనా. కొబ్బరి ఉత్పత్తిలో వాతావరణ సంబంధిత తగ్గుదల ఉన్నప్పటికీ ప్రైవేట్ రంగ కార్యకలాపాలు ముఖ్యంగా రిటైల్ రంగంలో పుంజుకున్నట్లు కనిపిస్తోంది. 2009తో పోలిస్తే పర్యాటకుల రాక 20% పుంజుకుంది. అయినప్పటికీ చాలా తక్కువ స్థాయి అని భావిస్తున్నారు. ప్రపంచ ఆహారం, ఇంధన ధరలు పెరిగినప్పటికీ ద్రవ్యోల్బణం 2008 సంక్షోభ గరిష్టాల నుండి ప్రతికూల స్థాయికి ఎగబాకింది. ఇది దేశీయ కరెన్సీగా ఉపయోగించే ఆస్ట్రేలియన్ డాలరు బలమైన పెరుగుదల, ప్రపంచ బియ్యం ధరలో తగ్గుదలను ప్రతిబింబిస్తుంది. ఆర్థిక కార్యకలాపాలు స్తంభించిపోవడంతో 2009లో మొత్తం ఆర్థిక వ్యవస్థలో క్రెడిట్ వృద్ధి తగ్గింది. కానీ 2010 ద్వితీయార్థంలో కోలుకోవడం ఊపందుకోవడంతో అది పుంజుకోవడం ప్రారంభమైంది.

ఒక ప్రధాన ఆస్ట్రేలియన్ బ్యాంక్, ఎఎన్‌జెడ్ ,కిరిబాటిలో అనేక శాఖలు, ఎటిఎమ్ యూనిట్లతో ఉనికిని కొనసాగిస్తోంది.

అలంకార చేప

కిరిబాటి చేతితో పట్టుకున్న అలంకార చేపల ప్రధాన ఎగుమతిదారుగా ఉంది. కిరిటిమతి (క్రిస్మస్ ద్వీపం) ఆధారంగా ఎనిమిది మంది లైసెన్స్ పొందిన ఆపరేటర్లు ఉన్నారు. 2005 చివరి నాటికి ఎగుమతి చేయబడిన పెంపుడు చేపల సంఖ్య 110,000. అన్ని ఆపరేటర్లకు భూమి ఆధారిత సౌకర్యం ఉంది కానీ చేపలను రవాణాకు ముందు రోజు వరకు దిబ్బ మీద కంటైనర్లలో ఉంచుతారు. ఎగుమతి చేయాల్సిన పెంపుడు చేపల నిర్వహణ ఖర్చు, మరణాలను తగ్గించడానికి ఇలా చేస్తారు. ఫ్లేమ్ ఏంజెల్ ఫిష్ ( సెంట్రోపైజ్ లారిక్యులస్ ) ఎగుమతి చేయబడిన ప్రధాన జాతిగా ఉంది. .^[148]

రవాణా

కిరిబాటికి రెండు దేశీయ విమానయాన సంస్థలు ఉన్నాయి: ఎయిర్ కిరిబాటి, కోరల్ సన్ ఎయిర్‌వేస్ . రెండు విమానయాన సంస్థలు తారావాలో ఉన్న బోన్రికి అంతర్జాతీయ విమానాశ్రయంలో ^[149] ఉన్నాయి. ఇవి గిల్బర్టు దీవులు, లైన్ దీవులలోని గమ్యస్థానాలకు మాత్రమే సేవలు అందిస్తున్నాయి: బనాబా, ఫీనిక్స్ దీవులకు దేశీయ విమానయాన సంస్థలు సేవలు అందించవు. కోరల్ సన్ ఎయిర్‌వేస్ ఎయిర్‌లైన్ బోన్రికీ అంతర్జాతీయ విమానాశ్రయం నుండి అబేంగ్, అబెర్మామా, అరనుకా, అరోరే, బెరు, బుటరిటారి, కురియా, మకిన్, మరాకీ, ఒనోటోవా, నోనౌటి, నికునౌ, తబిటేవా & తమనా దీవులకు ఎగురుతుంది. ^[150] కిరిటిమతిలోని కాసిడీ అంతర్జాతీయ విమానాశ్రయం నుండి ఫిజి ఎయిర్‌వేస్ అందించే అంతర్జాతీయ సేవ ఉంది: నాడి నుండి కాసిడీ విమానాశ్రయానికి, తరువాత హోనోలులుక.

సమచార రంగం

మధ్య పసిఫిక్‌లో అంతర్జాతీయ తేదీ రేఖ వద్ద దాదాపుగా మారుమూల ప్రాంతం, భూమధ్యరేఖకు ఉత్తరం, దక్షిణంగా వందల మైళ్ల విస్తీర్ణంలో ఉన్న ద్వీపాల కలయికతో దేశంలోని సమాచార మార్పిడి ఎల్లప్పుడూ సవాలుగా ఉంది. ప్రధానంగా కమ్యూనికేషన్ రేడియో, ప్రింట్ మీడియా ద్వారా నిర్వహించబడుతుంది. టీవీ కిరిబాటి లిమిటెడ్ ప్రభుత్వ యాజమాన్యంలో ఉంది. ఇది 2004 - 2012 మధ్యకాలం మధ్య పనిచేసింది. కానీ అన్ని దీవులకు సేవలు అందించలేకపోయింది. రేడియో కిరిబాటి తారావ నుండి పనిచేస్తుంది. దీనిని 1440లో ప్రభుత్వ ప్రసార, ప్రచురణల అథారిటీ (బిపిఎ) నిర్వహిస్తుంది. కెహెచ్‌ఎం ఎ ఎం అన్ని ప్రధాన దీవులను చేరుకునే ఏకైక మాస్ మీడియా రూపంగా ఉండి సేవలు అందిస్తుంది. ప్రసార గంటలు పరిమితంగా ఉంటాయి. గిల్బర్టీస్‌లోని స్థానిక కంటెంట్‌కు ఆంగ్ల సారాంశాలు బిబిసి వార్తలు అనుబంధంగా ఉన్నాయి.^[151] బిపిఎ , ఒక ప్రైవేట్ బ్రాడ్‌కాస్టర్ కూడా తారావాలో అందుబాటులో ఉన్న ఎఫ్‌ఎమ్ స్టేషన్లను నిర్వహిస్తున్నాయి.^[152]^[153]

అనేక సంవత్సరాలుగా ద్వీపాల మధ్య కమ్యూనికేషన్లు ప్రతి ద్వీప కౌన్సిల్ ప్రధాన కార్యాలయంలో ఉన్న టెలికాం సర్వీసెస్ కిరిబాటి, లిమిటెడ్ ( టిఎస్‌కెఎల్ ) నిర్వహించే కేంద్రీకృత షార్ట్‌వేవ్ రేడియో నెట్‌వర్కు మీద ఆధారపడి ఉన్నాయి. తక్కువ లభ్యత, నిర్వహణ లోపం, గోప్యత, ప్రతి ద్వీపానికి ఒకటి మాత్రమే వంటి అనేక సమస్యలు టిఎస్‌కెఎల్ ఉపగ్రహ ఆధారిత టెలిఫోన్‌లను స్వీకరించడానికి దారితీశాయి. అయితే ఈ వ్యవస్థ ఖరీదైనది ఉండి ఇది ఇప్పటికీ కౌన్సిల్ ప్రధాన కార్యాలయంలో మాత్రమే ఉంది.^[153]

గిల్బర్టీస్ భాషలో ముద్రణ వారపత్రికలలో ప్రభుత్వం ప్రచురించే టె ఉకారా, కిరిబాటి ప్రొటెస్టంట్ చర్చి ప్రచురించే టె మౌరి, ఆక్లాండ్ నుండి ప్రచురించే కిరిబాటి ఇండిపెండెంట్ అలాగే ఆంగ్లంలో ప్రచురించబడే కిరిబాటి న్యూస్టారు ఉన్నాయి. ^[153]

2019 డిసెంబరు లో స్పేసెక్స్ 100 కిరిబాటితో సహా ఆసియా-పసిఫిక్ ప్రాంతంలోని 25 దేశాలకు ఎంబిట్స్/స్ మొబైల్ బ్రాడ్‌బ్యాండ్ సేవ అందుబాటులో ఉంది.^[154] ఉపగ్రహంలోని 56 స్పాట్ బీమ్‌లలో మూడు గిల్బర్టు దీవులు, తువాలు ఓవర్లాపింగ్ కవరేజీని అందిస్తాయి; అయితే దేశంలోని తూర్పు ప్రాంతాలైన ఫీనిక్సు లైను దీవులు ఉపగ్రహ కవరేజీకి వెలుపల ఉన్నాయి.^[155]

2022 జూలై లో సేవలోకి ప్రవేశించిన సదరన్ క్రాస్ నెక్స్ట్ కేబుల్ వ్యవస్థ,^[156] యుఎస్‌ను ఆస్ట్రేలియాతో కలుపుతుంది. కిరిటిమతి శాఖ ఒక ఫైబర్ జతతో 234-మైలు (377 kమీ.) దూరంలో ఉన్న కిరిబాటి తూర్పు భాగానికి (కిరిటిమతి ద్వీపం) సేవలను అందిస్తుంది. ప్రస్తుత సదరన్ క్రాస్ కేబుల్ కు అప్ గ్రేడ్ అయిన ఈ నెట్‌వర్క్, సమోవా, ఫిజి, న్యూజిలాండ్ లకు కూడా అనుసంధానిస్తుంది.^[157]^[158]

2021 జూన్ లో భద్రతా సమస్యల కారణంగా ప్రపంచ బ్యాంకు మద్దతుతో నడిచిన తూర్పు మైక్రోనేషియన్ కేబుల్ వ్యవస్థ సేకరణ రద్దు చేయబడింది. ద్వీప దేశాలలో కమ్యూనికేషన్‌లను మెరుగుపరచడానికి గ్వామ్‌లో ప్రారంభమైన సముద్రగర్భ ఫైబర్ ఆప్టిక్ వ్యవస్థ "నౌరు, కిరిబాటి, ఫెడరేటెడ్ స్టేట్స్ ఆఫ్ మైక్రోనేషియా (ఎఫ్‌ఎస్‌ఎం) రూపొందించబడింది."^[159]^[160] 2023 జనవరి లో మూడు పసిఫిక్ ద్వీప దేశాల మంత్రులు నిలిచిపోయిన ప్రాజెక్ట్‌తో ముందుకు సాగడానికి ఒక ఉమ్మడి ప్రకటన మీద సంతకం చేశారు. అమెరికా, జపాన్, ఆస్ట్రేలియా నిధులు సమకూర్చిన ఈ ప్రాజెక్టు విలువ $70 మిలియన్లు.^[161] 2023 ప్రారంభంలో, స్టార్‌లింక్ సేవలను అందుకున్న మొదటి పసిఫిక్ ద్వీప దేశంగా కిరిబాటి అవతరించిందని నివేదించబడింది.^[162]

గణాంకాలు

2020 నవంబరు జనాభా లెక్కల ప్రకారం జనాభా 1,19,940. వీరిలో దాదాపు 90% మంది గిల్బర్టు దీవులలో నివసించారు. వారిలో 52.9% మంది దక్షిణ తారావాలో ఉన్నారు. అతిపెద్ద టౌన్‌షిప్ అయిన బెటియోతో సహా.^[163]

ఇటీవలి వరకు ప్రజలు ఎక్కువగా బయటి దీవులలో 50 - 3,000 మధ్య జనసంఖ్య ఉన్న గ్రామాలలో నివసించారు. చాలా ఇళ్ళు కొబ్బరి, పాండనస్ చెట్ల నుండి పొందిన పదార్థాలతో తయారు చేయబడతాయి. తరచుగా వచ్చే కరువులు, సారవంతం కాని నేలలు నమ్మకమైన పెద్ద-స్థాయి వ్యవసాయానికి ఆటంకం కలిగిస్తాయి. కాబట్టి ద్వీపవాసులు జీవనోపాధి కోసం ఎక్కువగా సముద్రం వైపు మొగ్గు చూపుతున్నారు. వీరిలో ఎక్కువ మంది ఔట్రిగ్గరు నావికులు, మత్స్యకారులు ఉన్నారు. కొబ్బరి తోటలు రెండవ ఉపాధి వనరుగా పనిచేస్తాయి. ఇటీవలి సంవత్సరాలలో పెద్ద సంఖ్యలో పౌరులు మరింత పట్టణ ద్వీప రాజధాని తారావాకు తరలివెళ్లారు. ఇక్కడ దక్షిణ తారావాలోని అతిపెద్ద పట్టణం బెటియో అతిపెద్ద పట్టణాలైన బికెనిబ్యూ, టియోరారెకే కలుపుతుంది. దక్షిణ తారావా 2024 జనాభా ఇప్పుడు 69,710 గా అంచనా వేయబడింది. 1978లో దక్షిణ తారావా జనాభా 17,921.^[164]

సప్రదాయ సమూహాలు

కిరిబాటి స్థానిక ప్రజలను ఐ-కిరిబాటి అని పిలుస్తారు. జాతిపరంగా ఐ-కిరిబాటి అనేది ఆస్ట్రోనేషియన్ల ఉప-జాతి అయిన ఓషియానియన్లు.^[165] ఇటీవలి పురావస్తు ఆధారాలు ఆస్ట్రోనేషియన్లు వేల సంవత్సరాల క్రితం ఈ దీవులలో స్థిరపడ్డారని సూచిస్తున్నాయి. 14వ శతాబ్దంలో ఫిజియన్లు, సమోవాన్లు, టోంగన్లు ఈ దీవులను ఆక్రమించారు. తద్వారా జాతి శ్రేణి వైవిధ్యంగా మారింది. అలాగే వారు దీవులలో పాలినేషియన్ భాషా లక్షణాలను ప్రవేశపెట్టారు. అయితే అన్ని పూర్వీకుల సమూహాలలో జరిగిన మిశ్రితవివాహాలు జనాభా రూపాన్ని, మిశ్ర్తితసంప్రదాయాలు అధికరించడానికి దారితీశాయి.^[76]

కిరిబాటి సంప్రదాయ సమూహాలు
సంప్రదాయ సమూహాలు			శాతం
ఐ-కిరిబాటి			95.71%
ఐ-కిరిబాటి భాగం			3.76%
తువాలు			0.24%
ఇతర			1.8%

భాష

కిరిబాటి ప్రజలు ఓషియానిక్ భాష అయిన గిల్బర్టీస్ మాట్లాడతారు. ఇంగ్లీష్ మరొక అధికారిక భాష, కానీ ద్వీప రాజధాని తారావా వెలుపల చాలా తరచుగా ఉపయోగించబడదు. కొన్ని ఆంగ్ల పదాలు గిల్బర్టీస్‌తో కలిసి ఉండే అవకాశం ఉంది. ఐ-కిరిబాటి పాత తరాలు భాష మరింత సంక్లిష్టమైన వెర్షన్లను ఉపయోగిస్తాయి. గిల్బర్టీస్‌లోని అనేక పదాలు యూరోపియన్ స్థిరనివాసుల నుండి స్వీకరించబడ్డాయి. ఉదాహరణకు కామియా అనేది కుక్కకు గిల్బర్టీస్ పదాలలో ఒకటి. కిరి అనేది ఓషియానిక్ పదం ^[166] ఐ-కిరిబాటి ప్రజలు యూరోపియన్ స్థిరనివాసులు తమ కుక్కలకు "ఇక్కడికి రండి" అని చెప్పడం విని దానిని కామియాగా స్వీకరించడం అనే మూలాలను కలిగి ఉంది.^[167]

అనేక ఇతర అరువు పదాలు స్వీకరించబడ్డాయి ( బున్, స్పూన్, మోకో, స్మోక్, బీకి, పిగ్, బాటోరో, బాటిల్ వంటివి) కానీ కొన్ని సాధారణ గిల్బర్టీస్ పదాలు చాలా సాధారణంగా ఉన్నాయి. యూరోపియన్ వస్తువులకు కూడా ( వానికిబా, విమానం - ఎగిరే పడవ, రెబ్వెరెబ్వే, మోటార్ బైక్ - మోటారు శబ్దానికి, కౌనివే, బూట్లు - పాదాలకు ఆవు వంటివి). వాడబడుతుంటాయి.

మతం

కిరిబాటిలో క్రైస్తవ మతం ప్రధాన మతంగా ఉంది. ఇటీవల మిషనరీలు దీనిని ప్రవేశపెట్టారు. దాని దూరం కారణంగా 19వ శతాబ్దం చివరి సగం వరకు ఎటువంటి ముఖ్యమైన యూరోపియన్ ఉనికి లేదు. జనాభాలో ప్రధానంగా రోమన్ కాథలిక్ (58.9%), రెండు ప్రధాన ప్రొటెస్టంట్ తెగలు ( కిరిబాటి ప్రొటెస్టంట్ చర్చి 8.4%, కిరిబాటి యునైటింగ్ చర్చి 21.2%) 29.6% ఉన్నారు. చర్చ్ ఆఫ్ జీసస్ క్రైస్ట్ ఆఫ్ లేటర్-డే సెయింట్స్ (5.6%), బహాయి ఫెయిత్ (2.1%), సెవెంత్-డే అడ్వెంటిస్ట్ చర్చి (2.1%), పెంటెకోస్టల్స్, యెహోవాసాక్షులు, ఇతర చిన్న విశ్వాసాలు కలిసి 2% కంటే తక్కువ (2020 జనాభా లెక్కలు).^[168]^[169]

ఆరోగ్యం

కిరిబాటి జనాభాలో 90% నివసించే గిల్బర్ట్ దీవులు. ఇవి పసిఫిక్‌లో అత్యధిక జనసాంద్రత కలిగిన ప్రదేశాలు కొన్ని ఈ దీవులలో ఉన్నాయి. హాంకాంగ్ లేదా సింగపూర్ వంటి నగరాలకు పోటీగా ఉన్నప్పటికీ ఎటువంటి ఆకాశహర్మ్యాలు కానీ ఇతర రకాల సాంప్రదాయ అధిక-సాంద్రత గృహాలు లేవు. ఈ రద్దీ అధిక మొత్తంలో కాలుష్యాన్ని ఉత్పత్తి చేస్తుంది. ఇది ఇక్కడి ప్రజల ఆయుః ప్రమాణాన్ని దిగజార్చుతుంది. తగినంత పారిశుధ్యం, నీటి వడపోత వ్యవస్థలు లేకపోవడం, పగడపు దిబ్బల వాటర్ లెంస్ పెళుసుదనం, వాతావరణ మార్పుల వల్ల మరింత దిగజారిన కారణంగా దాదాపు 66% మందికి మాత్రమే పరిశుభ్రమైన నీరు అందుబాటులో ఉంది. దీవుల అంతటా నీటి ద్వారా వచ్చే వ్యాధులు రికార్డు స్థాయిలో పెరుగుతున్నాయి. పారిశుధ్యం సరిగా లేకపోవడం వల్ల కండ్లకలక, విరేచనాలు, విరేచనాలు, ఫంగల్ ఇన్ఫెక్షన్ల కేసులు పెరుగుతున్నాయి. ప్రపంచంలో ధూమపానం ఎక్కువగా ఉన్న దేశాలలో కిరిబాటి మూడవ స్థానంలో ఉంది. జనాభాలో 54–57% మంది ధూమపానం చేసేవారిగా నివేదించబడ్డారు.^[170] దీని కారణంగా టైప్ 2 డయాబెటిస్ వంటి ఇతర " జీవనశైలి వ్యాధులు " ,^[171] దీవులలో తీవ్రమైన పెరుగుదల ఉంది. కొన్ని వ్యాధులు సంవత్సరాలలో రెట్టింపు అయ్యాయి.

దీని ఫలితంగా కిరిబాటి జనాభా 68.46 సంవత్సరాల ఆయుర్దాయం (చాలా తక్కువగా) ఉంది. ^[172] ఈ డేటా కేవలం 66.9 సంవత్సరాలదే అయినప్పటికీ వేరే చోట అందించినప్పటికీ ఆయుర్దాయం విషయంలో కిరిబాటి ఓషియానియాలోని 20 దేశాలలో చివరి స్థానంలో ఉంది. ఈ ఆయుర్దాయం పురుషులకు 64.3, మహిళలకు 69.5, ఉండగా శిశు మరణాల రేటు 1,000 సజీవ జననాలకు 41 మరణాలు ఉన్నాయి. ^[8] దేశంలో క్షయవ్యాధి తక్కువగా ఉంది. సంవత్సరానికి 1,00,000 మందికి 365 కేసులు నమోదవుతున్నాయి.^[173] 2006లో ప్రభుత్వ ఆరోగ్యం మీద ఖర్చు తలసరి యుఎస్ $268 (పిపిపి).^[174] 1990–2007లో 1,00,000 మందికి 23 మంది వైద్యులు ఉన్నారు.^[175] 2006 లో క్యూబా వైద్యులు వచ్చినప్పటి నుండి శిశు మరణాల రేటు గణనీయంగా తగ్గింది.^[176]

చాలా ఆరోగ్య సమస్యలలో పాక్షికంగా ముడి సముద్ర ఆహార వినియోగం, పరిమిత ఆహార నిల్వ సౌకర్యాలు, మంచినీటి సరఫరాలోని బాక్టీరియా కాలుష్యానికి సంబంధించినవి ఉన్నాయి. 2000ల ప్రారంభంలో ద్వీపాన్ని బట్టి జనాభాలో 1 నుండి 7% మధ్య ఏటా ఆసుపత్రిలో ఫుడ్ పాయిజనింగ్‌కు చికిత్స పొందేవారు. 20వ శతాబ్దం చివరిలో ఆధునికీకరణ, సాంస్కృతిక మార్పిడి అనారోగ్యకరమైన ఆహారం, జీవనశైలి, ముఖ్యంగా యువతలో అధిక ధూమపానం, హెచ్‌ఐవి/ఎయిడ్సు తో సహా బాహ్య ఇన్ఫెక్షన్ల వంటి కొత్త సమస్యలను తీసుకువచ్చాయి.^[177]

కిరిబాటిలో మంచినీరు ఒక ఆందోళనగానే ఉంది - ఎండా కాలంలో (అమైయాకి), వర్షపు నీటి ట్యాంకులను ఉపయోగించకుండా నీటి కోసం డ్రిల్లింగ్ చేస్తారు. ఇటీవలి సంవత్సరాలలో ఆమైకై సీజన్ సాధారణం కంటే ఎక్కువ కాలం ఉంది. ఫలితంగా నీటి మట్టం క్రింద నుండి అదనపు నీటిని తోడాల్సి వచ్చింది. ఇది నీటి ద్వారా సంక్రమించే వ్యాధులను ప్రవేశపెట్టి కిరిబాటిలోని ఆరోగ్య సమస్యలను మరింత తీవ్రతరం చేసింది.^[178] మానవ హక్కుల కొలత^[179]

కిరిబాటి తన ఆదాయ స్థాయి ఆధారంగా ఆరోగ్య హక్కు కోసం నెరవేర్చాల్సిన దానిలో 77.2% నెరవేరుస్తోందని కనుగొంది.^[179]పిల్లల ఆరోగ్య హక్కును పరిశీలిస్తే కిరిబాటి ప్రస్తుత ఆదాయం ఆధారంగా ఆశించిన దానిలో 93.8% సాధిస్తుంది^[179] వయోజన జనాభాలో ఆరోగ్య హక్కుకు సంబంధించి దేశం ఆదాయ స్థాయి ఆధారంగా అంచనా వేసిన దానిలో 92.2% దేశం సాధిస్తుంది.^[180] దేశం తనకు అందుబాటులో ఉన్న వనరులు (ఆదాయం) ఆధారంగా సాధించాలని ఆశించిన దానిలో 45.5% మాత్రమే ప్రభుత్వం నెరవేరుస్తున్నందున పునరుత్పత్తి ఆరోగ్య హక్కును అంచనా వేసేటప్పుడు కిరిబాటి "చాలా చెడ్డ" వర్గంలోకి వస్తుంది.^[179]

విద్య

ఆరు సంవత్సరాల వయస్సు నుండి ప్రారంభమయ్యే మొదటి తొమ్మిది సంవత్సరాలు ప్రాథమిక విద్య ఉచితం అలాగే తప్పనిసరి కూడా.^[181] మిషన్ పాఠశాలలు నెమ్మదిగా ప్రభుత్వ ప్రాథమిక పాఠశాల వ్యవస్థలోకి విలీనం అవుతున్నాయి. ఉన్నత విద్య విస్తరిస్తోంది; విద్యార్థులు సాంకేతిక, ఉపాధ్యాయ లేదా సముద్ర శిక్షణను పొందవచ్చు లేదా ఇతర దేశాలలో చదువుకోవచ్చు.^[76] తరువాతి పద్ధతిని ఎంచుకునే వారిలో ఎక్కువ మంది దక్షిణ పసిఫిక్ విశ్వవిద్యాలయంలో చేరడానికి ఫిజీకి వెళ్లారు. వైద్య శిక్షణ పూర్తి చేయాలనుకునే వారిని ఆస్ట్రేలియా, న్యూజిలాండ్ లేదా క్యూబాకు పంపారు.^[182]

విద్యా వ్యవస్థ ఈ క్రింది విధంగా నిర్వహించబడింది:

- 1 నుండి 5 సంవత్సరాల వయస్సు గల పిల్లల ప్రీస్కూల్;

- 6 నుండి 11 సంవత్సరాల వరకు ప్రాథమిక పాఠశాల (1 నుండి 6 తరగతి వరకు);
- జూనియర్ సెకండరీ స్కూల్ (ఫారం 1 నుండి 3) 12 నుండి 14 వరకు;
- సీనియర్ సెకండరీ స్కూల్ (ఫారం 4 నుండి 7) 15 నుండి 18 వరకు.

కిరిబాటి విద్యా మంత్రిత్వ శాఖ విద్యా మంత్రిత్వ శాఖ. ప్రభుత్వ ఉన్నత పాఠశాలల్లో కింగ్ జార్జ్ వి, ఎలైన్ బెర్నాచి స్కూల్, టబిటేయుయా నార్త్ సీనియర్ సెకండరీ స్కూల్, మెలెంగి టబాయి సెకండరీ స్కూల్ ఉన్నాయి. పదమూడు ఉన్నత పాఠశాలలను క్రైస్తవ చర్చిలు నిర్వహిస్తున్నాయి.^[183]

దక్షిణ పసిఫిక్ విశ్వవిద్యాలయం సరళమైన దూరవిద్య అభ్యాసం కోసం టియోరారెకేలో ఒక క్యాంపస్‌ను ఉంది. అంతేకాకుండా ఇతర క్యాంపస్ సైట్‌లలో సర్టిఫికెట్లు, డిప్లొమాలు, డిగ్రీలను పొందేందుకు శిక్షణా అధ్యయనాలను కూడా అందిస్తుంది.

కిరిబాటిలోని ఇతర ప్రముఖ పాఠశాలలు

- బెటియోలోని మెరైన్ శిక్షణా కేంద్రం ;

- కిరిబాటి ఇన్స్టిట్యూట్ ఆఫ్ టెక్నాలజీ;
- కిరిబాటి ఫిషరీస్ శిక్షణా కేంద్రం;
- కిరిబాటి స్కూల్ ఆఫ్ నర్సింగ్;
- కిరిబాటి పోలీస్ అకాడమీ;
- కిరిబాటి టీచర్స్ కాలేజ్. ^[184]

సంస్కృతి

పాటలు ( టె అనెనే ), అన్నింటికంటే ముఖ్యంగా నృత్యాలు ( టె మవై ) ఎంతో గౌరవంగా పరిగణించబడతాయి.

సంగీతం

కిరిబాటి జానపద సంగీతం సాధారణంగా జపించడం లేదా ఇతర రకాల గాత్రాల మీద ఆధారపడి ఉంటుంది. దీనితో పాటు బాడీ పెర్కషన్(అంగవిన్యాసాలు) కూడా ఉంటుంది. ఆధునిక కిరిబాటిలో బహిరంగ ప్రదర్శనలు సాధారణంగా గిటార్‌తో పాటు కూర్చున్న బృందగానంతో ప్రదర్శించబడతాయి. అయితే స్టాండింగ్ డ్యాన్స్ ( టె కైమాటోవా ) లేదా హిప్ డ్యాన్స్ ( టె బుకి ), అధికారిక ప్రదర్శనల సమయంలో ఒక చెక్క పెట్టెను పెర్కషన్ వాయిద్యంగా ఉపయోగిస్తారు. ఈ పెట్టె చుట్టూ కూర్చున్న పురుషుల బృందం ఒకేసారి కొట్టినప్పుడు బోలుగా, ప్రతిధ్వనించే స్వరం ఇవ్వడానికి నిర్మించబడింది. సాంప్రదాయ పాటలు తరచుగా ప్రేమ నేపథ్యంతో ఉంటాయి. కానీ పోటీ, మతపరమైన, పిల్లల, దేశభక్తి, యుద్ధం, వివాహ పాటలు కూడా ఉన్నాయి. ఇతిహాసాలు, అర్ధ-చారిత్రక కథలతో కూడిన కర్ర నృత్యాలు కూడా ఉన్నాయి. ^[185] ఈ కర్ర నృత్యాలు లేదా "టైరేరే" (సీరేరే అని ఉచ్ఛరిస్తారు) ప్రధాన పండుగల సమయంలో మాత్రమే ప్రదర్శించబడతాయి.

నృత్యం

పసిఫిక్ ద్వీప నృత్యం, ఇతర రూపాలతో పోల్చినప్పుడు కిరిబాటి, ప్రత్యేకత ఏమిటంటే, నర్తకి, చాచిన చేతులు, ఆకస్మిక పక్షిలా తలను కదలించడం దాని ప్రాధాన్యత. కిరిబాటి జెండా మీద ఉన్న ఫ్రిగేట్ పక్షి ( ఫ్రీగాటా మైనర్ ) కిరిబాటి నృత్యం ఈ పక్షి లాంటి శైలిని సూచిస్తుంది. చాలా నృత్యాలు నిలబడి లేదా కూర్చున్న స్థితిలో ఉంటాయి. కదలిక పరిమితంగా, అస్థిరంగా ఉంటుంది. కిరిబాటి నృత్యం సందర్భంలో నృత్యం చేస్తూ నవ్వడం సాధారణంగా అసభ్యకరంగా పరిగణించబడుతుంది. ఇది కేవలం వినోద రూపంగా కాకుండా కథ చెప్పే రూపంగా నర్తకి నైపుణ్యం, అందం, ఓర్పును ప్రదర్శించే రూపంగా ఉండటమే నృత్యాలప్రత్యేకత.^[186]^[187]

ఆహారం

సాంప్రదాయకంగా ఐ-కిరిబాటి ప్రజల ప్రధాన ఆహారం సముద్ర ఆహారం, కొబ్బరికాయలు సమృద్ధిగా తినడం చేస్తుంటారు. పగడపు దిబ్బల ప్రతికూల వాతావరణం కారణంగా స్టార్చు ఆధారిత కార్బోహైడ్రేట్ వనరులు సమృద్ధిగా లభించలేదు. ఉత్తరాన ఉన్న అటాల్సు మాత్రమే స్థిరమైన వ్యవసాయానికి అనుకూలంగా ఉంటుంది. జాతీయ పంట బ్వాబ్వైని ప్రత్యేక వేడుకల సమయంలో మాత్రమే పంది మాంసంతో పాటు తినేవారు.

వారి ఆహారంలో కార్బోహైడ్రేట్ల తక్కువ వినియోగాన్ని పూర్తి చేయడానికి ఐ-కిరిబాటి వారు సమృద్ధిగా ఉన్న పాండనస్, కొబ్బరి కల్లు, పండ్లతో తయారుచేసే వివిధ పానీయాలు, ఆహారాలుగా మార్చుకుంటున్నారు. అవి టె కరేవే (తాజా రోజువారీ కొబ్బరి చెట్టు కల్లు) లేదా టె తుయే (ఎండిన పాండనస్ కేక్), పాండనస్ పండ్ల గుజ్జు నుండి టె కబుబు (ఎండిన పాండనస్ పిండి), కొబ్బరి రసం నుండి టె కమైమై (కొబ్బరి రసం సిరప్) తయారుచేస్తారు

రెండవ ప్రపంచ యుద్ధం తర్వాత చాలా ఇళ్లలో బియ్యం రోజువారీ ఆహారంగా మారింది. అది నేటికీ అలాగే ఉంది. సముద్ర ఆహార పదార్థాలలో ఎక్కువ భాగం - ముఖ్యంగా చేపలు - సాషిమి తరహాలో కొబ్బరి రసం, సోయా సాస్ లేదా వెనిగర్ ఆధారిత డ్రెస్సింగ్‌లతో, తరచుగా మిరపకాయలు, ఉల్లిపాయలతో కలిపి తింటారు.

కొబ్బరి పీతలు, మట్టి పీతలను సాంప్రదాయకంగా పాలిచ్చే తల్లులకు ఇస్తారు. ఈ మాంసం అధిక నాణ్యత గల తల్లి పాల ఉత్పత్తిని ప్రేరేపిస్తుందనే నమ్ముతారు.

క్రీడలు

1998 కిరిబాటి నుండి కామన్వెల్త్ క్రీడలలో 2004 నుండి వేసవి ఒలింపిక్స్‌లో పోటీపడుతోంది. ఇది తన మొదటి ఒలింపిక్స్‌కు ముగ్గురు పోటీదారులను; ఇద్దరు స్ప్రింటర్లు మరియు ఒక వెయిట్ లిఫ్టర్‌ను పంపింది.^[188]2014 కామన్వెల్త్ క్రీడల్లో కిరిబాటి తన మొట్టమొదటి కామన్వెల్త్ క్రీడల పతకాన్ని గెలుచుకుంది. వెయిట్ లిఫ్టర్ డేవిడ్ కటోటౌ 105 కిలోల గ్రూపులో స్వర్ణం గెలుచుకున్నాడు.^[189]

ఫుట్‌బాల్ అత్యంత ప్రజాదరణ పొందిన క్రీడ. కిరిబాటి ఐలాండ్స్ ఫుట్‌బాల్ ఫెడరేషన్ (కేఇఎఫ్‌ఎఫ్) ఓషియానియా ఫుట్‌బాల్ కాన్ఫెడరేషన్‌లో అసోసియేట్ సభ్యదేశంగా ఉంది. కానీ ప్రపంచ పాలక సంస్థ ఫిఫాలో లేదు. బదులుగా వారు కోనిఫా సభ్యదేశంగా ఉంది. కిరిబాటి జాతీయ జట్టు పది మ్యాచ్‌లు ఆడింది. వాటన్నింటిలోనూ వారు ఓడిపోయారు. 1979 నుండి 2011 వరకు జరిగిన పసిఫిక్ క్రీడలలో అన్నీ ఓడిపోయాయి. కిరిబాటి ఫుట్‌బాల్ స్టేడియం బైరికి నేషనల్ స్టేడియం (దీని సామర్థ్యం 2,500).^[190]

బెటియో సాకర్ ఫీల్డ్ అనేక స్థానిక క్రీడా జట్లకు నిలయం.^[191]

బయటి దృక్కోణాలు

1913 నుండి 1920 వరకు గిల్బర్టు, ఎల్లిస్ దీవులకు (ఇప్పుడు కిరిబాటి, తువాలు) రెసిడెంట్ కమిషనర్‌గా పనిచేసిన ఎడ్వర్డ్ కార్లియన్ ఎలియట్ ఈ కాలాన్ని తన ఆత్మకథ బ్రోకెన్ అటామ్స్‌లో వివరించాడు^[192]

సర్ ఆర్థర్ గ్రింబుల్ 1914 నుండి 1932 వరకు కిరిబాటి (అప్పటి గిల్బర్ట్ దీవులు)లో బ్రిటిష్ వలస సేవలో పనిచేసిన సమయం గురించి రెండు ప్రసిద్ధ పుస్తకాలైన ఎ ప్యాటర్న్ ఆఫ్ ఐలాండ్స్ (1952) ^[193] రిటర్న్ టు ది ఐలాండ్స్ (1957)లో రాశారు.^[194] అతను గిల్బర్టీస్ సంస్కృతి, విద్యా అధ్యయనాలను కూడా చేపట్టాడు. ^[25]

గిల్బర్టు, ఎల్లిస్ దీవుల చివరి గవర్నర్ జాన్ స్మిత్ తన జ్ఞాపకాలైన యాన్ ఐలాండ్ ఇన్ ది ఆటం (2011) ను రాశారు.^[195]

తారావాలో జె. మార్టెన్ ట్రూస్ట్ ఇటీవలి ఆత్మకథ అనుభవాలు అతని పుస్తకం ది సెక్స్ లైవ్స్ ఆఫ్ కానిబాల్స్ (2004)లో నమోదు చేయబడ్డాయి. ^[196]

ఆలిస్ పిసియోచి రాసిన సచిత్ర వ్యాసం కిరిబాటి. క్రోనాచే ఇలస్ట్రేటెడ్ డా ఉనా టెర్రా (లు)పెర్డుటా, (2016) మిలన్: 24 ఒఆర్‌ఇ కల్చురా, ఫ్రెంచ్‌లోకి కూడా అనువదించబడింది (2018 ఎడిషన్స్ డు రూర్గ్). ఆధునిక కిరిబాటి సమగ్ర ఎన్సైక్లోపీడిక్ పుస్తకాన్ని వ్రాయడానికి, చిత్రీకరించడానికి ప్రయత్నిస్తుంది. ^[197]

మూలాలు

↑ "Kiribati government website". Government of Kiribati. Archived from the original on 2010-06-26. Retrieved 2014-05-29.
↑ ^2.0 ^2.1 ^2.2 ^2.3 "Kiribati". International Monetary Fund. Retrieved 19 April 2012.
↑ "2014 Human Development Report Summary" (PDF). United Nations Development Programme. 2014. pp. 21–25. Retrieved 27 July 2014.
↑ "Kiribati". Encyclopædia Britannica. Retrieved 27 July 2010. "Kiribati: definition of Kiribati in Oxford dictionary (British & World English)". Oxford University Press. Archived from the original on 27 May 2016. Retrieved 31 December 2014.
↑ ^5.0 ^5.1 ^5.2 ^5.3 Kiribati. The World Factbook.
↑ Publications Office — Interinstitutional style guide — Annex A5 — List of countries, territories and currencies. Europa (web portal). Retrieved 28 January 2016.
↑ ఉల్లేఖన లోపం: చెల్లని <ref> ట్యాగు; facts అనే పేరుగల ref లలో పాఠ్యమేమీ ఇవ్వలేదు
↑ ^8.0 ^8.1 ^8.2 "Kiribati: 2011 Article IV Consultation-Staff Report, Informational Annexes, Debt Sustainability Analysis, Public Information Notice on the Executive Board Discussion, and Statement by the Executive Director for Kiribati". International Monetary Fund Country Report No. 11/113. 24 May 2011. Retrieved 4 October 2011.
↑ "Kiribati Independence Day". islandsbuisness.com. 19 March 2025.
↑ "Least Developed Country Category: Kiribati Profile". un.org. 19 March 2025.
↑ In February 2021, Kiribati announced it would be withdrawing from the Pacific Islands Forum in a joint statement with Marshall Islands, Nauru, and the Federated States of Micronesia after a dispute regarding Henry Puna's election as the forum's secretary-general.
↑ "Five Micronesian countries leave Pacific Islands Forum". RNZ. 9 February 2021. Retrieved 9 February 2021.
↑ "Pacific Islands Forum in crisis as one-third of member nations quit". The Guardian. 8 February 2021. Retrieved 9 February 2021.
↑ "Kiribati Country Profile" (in బ్రిటిష్ ఇంగ్లీష్). Commonwealth of Nations. Retrieved 2023-10-06.
↑ "i-Kiribati". Oxford Learner's Dictionaries.
↑ Reilly Ridgell (1995). Pacific Nations and Territories: The Islands of Micronesia, Melanesia, and Polynesia (3rd ed.). Honolulu: Bess Press. p. 95.
↑ In his authoritative pioneer Atlas de l'Océan pacifique (1824–27).
↑ Voyage autour du monde exécuté par ordre du roi, sur la corvette de Sa Majesté, La Coquille, pendant les années 1822, 1823, 1824 et 1825, sous le ministère et conformément aux instructions de S.E.M. le Marquis de Clermont-Tonnerre... et publié sous les auspices de son Excellence Mgr le Cte de Chabrol ..., Par M. L.I. Duperrey..., 8 volumes in 4° et 5 volumes in-folio, Paris, Arthus-Bertrand, 1826–1830 (Imprimerie de Firmin Didot).
↑ ^19.0 ^19.1 Maude, H. E. (1961). "Post-Spanish discoveries in the central Pacific". The Journal of the Polynesian Society. 70 (1): 67–111. Archived from the original on 27 December 2021. Retrieved 29 July 2020.
↑ Macdonald 1982.
↑ Samuel Eliot Morison (22 May 1944). "The Gilberts & Marshalls: A distinguished historian recalls the past of two recently captured pacific groups". Life. Retrieved 14 October 2009.
↑ Douglas, Bronwen; Govor, Elena (September 2019). "Eponymy, Encounters, and Local Knowledge in Russian Place Naming in the Pacific Islands, 1804–1830". The Historical Journal (in ఇంగ్లీష్). 62 (3): 709–740. doi:10.1017/S0018246X19000013. hdl:1885/176991. ISSN 0018-246X.
↑ "The Pacific Order, 1893". Pacific Islands Legal Information Institute. 1893. Retrieved 23 July 2020.
↑ HBM 1895.
↑ ^25.0 ^25.1 Grimble 1989.
↑ ^26.0 ^26.1 ^26.2 Macdonald, Barrie (2001) Cinderellas of the Empire: towards a history of Kiribati and Tuvalu, Institute of Pacific Studies, University of the South Pacific, Suva, Fiji, ISBN 982-02-0335-X, p. 1
↑ Sabatier 1954.
↑ ^28.0 ^28.1 ^28.2 Ridgell, Reilly (1995) Pacific Nations and Territories: The Islands of Micronesia, Melanesia, and Polynesia. 3rd Edition. Honolulu: Bess Press. ISBN 1573060011. p. 95.
↑ Thomas 2003, p. 5.
↑ ^30.0 ^30.1 ^30.2 ^30.3 ^30.4 Kiribati. Encyclopædia Britannica
↑ "Background Note: Kiribati". Ministry of Finance and Economic Development. Archived from the original on 14 October 2009. Retrieved 23 July 2020.
↑ But the organization of the political decisions was far more complex as described by Jean-Paul Latouche, in Qui veut prendre la parole ? (2003) by Marcel Detienne.
↑ "In the South Seas, by Robert Louis Stevenson".
↑ Maude, H. E.; Heyen, G. H. (1959). "Spanish Discoveries in the Central Pacific: A Study in Identification". The Journal of the Polynesian Society. 68 (4): 285–326. Archived from the original on 8 December 2021. Retrieved 27 February 2015.
↑ Maude, H. E. (1961). "Post-Spanish Discoveries in the Central Pacific". The Journal of the Polynesian Society. 70 (1): 67–111. Archived from the original on 27 December 2021. Retrieved 27 February 2015.
↑ Lever R.J.A.W. (April 1964). "Whales and Whaling in the Western Pacific" (PDF). South Pacific Bulletin. 14 (2): 33–36. Archived from the original (PDF) on 23 September 2020. Retrieved 30 March 2022.
↑ Best, P. B. (1983). "Sperm whale stock assessments and the relevance of historical whaling records". Report of the International Whaling Commission. Special Issue 5: 41–55.
↑ Geddes, W. H.; Chambers, A.; Sewell, B.; Lawrence, R.; Watters, R. (1982). Islands on the line: team report (Report). Atoll economy : social change in Kiribati and Tuvalu, no. 1. Canberra: Australian National University.
↑ H. E. Maude, Beachcombers and castaways, The Journal of the Polynesian Society 73: 3 (1964) 254–293
↑ Campbell, Ian C. (2014). Gone Native in Polynesia: Captivity Narratives and Experiences from the South Pacific. Praeger. ISBN 978-0313307874.
↑ Milcairns, Susanne Williams (2006). Native Strangers: Beachcombers, Renegades and Castaways in the South Seas. Auckland: Penguin Books.
↑ Ralston, Caroline (2014). Native Strangers: Grass Huts and Warehouses: Pacific Beach Communities of the Nineteenth Century. University of Queensland Press. ISBN 9781921902321.
↑ "Tourism Authority of Kiribati" (PDF). Mauri – Kiribati, Tawara and Gilberts. 2019. Retrieved 30 March 2024.
↑ Whitmee, Samuel James (1871). A missionary cruise in the South Pacific being the report of a voyage amongst the Tokelau, Ellice and Gilbert islands, in the missionary barque "John Williams" during 1870. Sydney: J. Cook & Co.
↑ Lovett, Richard (1899). The history of the London Missionary Society, 1795-1895. Vol. 1. London: H. Frowde.
↑ ^46.0 ^46.1 "BBC Timeline: Kiribati". BBC News. 15 May 2008. Retrieved 29 July 2008.
↑ Maude, H. E. (1963). "The Evolution of the Gilbertese Boti". The Journal of the Polynesian Society. 72 (Supplement Memoir No. 35): 1–68. Archived from the original on 27 January 2019. Retrieved 23 March 2019.
↑ Mahaffy, Arthur (1909). "CO 225/86/26804". Report by Mr. Arthur Mahaffy on a visit to the Gilbert and Ellice Islands (Report). London: His Majesty's Stationery Office. Retrieved 26 July 2020.
↑ ^49.0 ^49.1 "Modern buccaneers in the West Pacific" (PDF). The New Age. South Africa: 136–140. 5 June 1913.
↑ Fanning Island (Tabuaeran) and Teraina (Washington Island) were previously incorporated in 1888 into the BWPT.
↑ "Canton: Critical Stopover". Archived from the original on 2023-03-27. Retrieved 2025-03-25.
↑ That treaty was signed shortly after independence and ratified in 1983, with the United States relinquishing all claims to the sparsely-inhabited Phoenix Islands, and those of the Line Islands that are part of Kiribati territory.
↑ Edwards, Julia B. (2014). "Phosphate mining and the relocation of the Banabans to northern Fiji in 1945: Lessons for climate change-forced displacement". Journal de la Société des Océanistes (138–139): 121–136. doi:10.4000/jso.7100.
↑ Macdonald, Barrie Keith (2001). Cinderellas of the Empire: Towards a History of Kiribati and Tuvalu. Canberra: (Australian National University Press, (first published 1982). ISBN 982-02-0335-X.
↑ [1] Operation Dominic I, United States Atmospheric Nuclear Weapons Test Personnel Review, Defense Nuclear Agency for the Department of Defense, 1962
↑ "Kiribati Map and Information, Map of Kiribati, Facts, Figures and Geography of Kiribati -Worldatlas.com". worldatlas.com (in ఇంగ్లీష్). Retrieved 12 July 2017.
↑ Kiribati was then granted sovereignty on Canton Island, Enderbury Island, Birnie Island, Mckean Island, Rawaki, Manra, Orona, and Nikumaroro from the Phoenix Islands; and Teraina, Tabuaeran, Kiritimati, Malden Island, Starbuck Island, Caroline Islands, Vostok Islands and Flint Island from the Line Islands.
↑ Maude, H. E. (1952). "The colonisation of the Phoenix Islands". Journal of the Polynesian Society. 61 (1–2): 62–89. Archived from the original on 14 November 2022. Retrieved 27 February 2015.
↑ East, Roger; Thomas, Richard J. (2014-06-03). Profiles of People in Power: The World's Government Leaders (in ఇంగ్లీష్). Routledge. ISBN 978-1-317-63940-4.
↑ "Kiribati". United Nations. 1 October 2003. Retrieved 14 May 2010.
↑ "IFES Election Guide – Country Profile: Kiribati". Electionguide.org. Retrieved 14 May 2010.
↑ "Leader of disappearing island nation says climate change an issue of survival, not economics". International Herald Tribune. Wellington, New Zealand. Associated Press. 5 June 2008. Archived from the original on 5 June 2008. Retrieved 23 July 2020.
↑ "Kiribati's President: 'Our Lives Are at Stake'". ABC News. American Broadcasting Company. 7 May 2007. Retrieved 23 July 2020.
↑ Marks, Kathy (6 June 2008). "Paradise lost: climate change forces South Sea islanders to seek sanctuary abroad". The Independent. Retrieved 23 July 2020.
↑ Nair, Suchit (6 June 2008). "Tiny atoll in Pacific cries out for help". The Times of India. Wellington/Christchurch. Retrieved 23 July 2020.
↑ Chapman, Paul (7 March 2012). "Entire nation of Kiribati to be relocated over rising sea level threat". The Daily Telegraph. London.
↑ Spector, Dina; Lee, Eloise (7 March 2012). "Rising Sea Levels Are Forcing This Entire Island Nation To Move To Another Island". Business Insider. Retrieved 23 July 2020.
↑ "Kiribati parliament to consider Fiji land purchase". Radio NZ. Wellington. 11 April 2012.
↑ "Kiribati buys a piece of Fiji" (Press release). Republic of Kiribati. 30 May 2014. Archived from the original on 14 November 2022. Retrieved 23 July 2020.
↑ Lagan, Bernard (15 April 2013). "Kiribati: A Nation Going Under". The Global Mail. Archived from the original on 23 April 2013. Retrieved 23 July 2020.
↑ "Taneti Maamau declared new president of Kiribati". rnz.co.au. 10 March 2016. Retrieved 20 August 2021.
↑ "Kiribati: Pro-China President Taneti Maamau wins reelection bid". DW.com. 23 June 2020. Retrieved 20 August 2021.
↑ "Legal body condemns Kiribati govt over judiciary moves". RNZ (in New Zealand English). 8 September 2022.
↑ "Kiribati COVID - Coronavirus Statistics". Worldometer.
↑ "Constitution of Kiribati". Commonwealth Governance.
↑ ^76.0 ^76.1 ^76.2 ^76.3 ^76.4 ^76.5 ^76.6 మూస:Citation-attribution
↑ ^77.0 ^77.1 "The Constitution of Kiribati" (PDF). Constitutionne. The International Institute for Democracy and Electoral Assistance (International IDEA). Retrieved 7 September 2022.
↑ "Districts of Kiribati | Kiribati National Statistics Office" (in అమెరికన్ ఇంగ్లీష్). Retrieved 2025-02-20.
↑ Macdonald, B. (1996). Governance and political process in Kiribati (Economics Division, Working Paper 96/2). Canberra: Australian National University, Research School of Pacific and Asian Studies.
↑ "Kamala Harris announces 2 new U.S. embassies in major Pacific push". NBC News. 2022-07-13. Retrieved 2024-04-30.
↑ "US set to open Tonga embassy in May as Pacific push ramps up". The Guardian (in బ్రిటిష్ ఇంగ్లీష్). Reuters. 2023-05-03. ISSN 0261-3077. Retrieved 2024-04-30.
↑ "Homepage". U.S. Embassy in Fiji, Kiribati, Nauru, Tonga, and Tuvalu (in అమెరికన్ ఇంగ్లీష్). Retrieved 2024-04-30.
↑ ^83.0 ^83.1 "Kiribati Gives Okay to Christmas Island Spaceport". Space Daily News. 11 May 2000. Retrieved 28 April 2018.
↑ "FDSN Station Info – XMAS". Fdsn.org. 22 August 1997. Retrieved 14 May 2010.
↑ Herman, Jos (June 2016). "Cancelled Projects: HOPE and HOPE-X" (PDF). Tiros Space Information News Bulletin. Vol. 41, no. 9. Australia. p. 2. Archived from the original (PDF) on 12 March 2018. Retrieved 28 April 2018.
↑ Depledge, Joanna (August 2000). "TRACING THE ORIGINS OF THE KYOTO PROTOCOL: AN ARTICLE-BY-ARTICLE TEXTUAL HISTORY". United Nations Framework Convention on Climate Change. Retrieved 2025-02-20.
↑ "Climate Change in Kiribati, Tarawa Climate Change Conference Issues Ambo Declaration". Office of the President of Kiribati. 12 November 2010. Archived from the original on 2 February 2012. Retrieved 28 April 2018.
↑ Lagan, Bernard (16 April 2013). "Australia urged to formally recognise climate change refugee status". The Guardian. Retrieved 29 April 2013.
↑ Betsy Morais (8 June 2014). "President Tong and His Disappearing Islands". The New Yorker. Retrieved 22 August 2014.
↑ Caramel, Laurence (30 June 2014). "Besieged by the rising tides of climate change, Kiribati buys land in Fiji". The Guardian (in బ్రిటిష్ ఇంగ్లీష్). ISSN 0261-3077. Retrieved 25 August 2016.
↑ "Pacific Islander Ioane Teitiota fails in bid to be first climate change refugee". ABC News. 27 November 2013. Retrieved 11 February 2015.
↑ Vernon Rive (14 August 2014). "'Climate refugees' revisited: a closer look at the Tuvalu decision". Point Source. Archived from the original on 11 February 2015. Retrieved 11 February 2015.
↑ "Teitiota v Ministry of Business Innovation and Employment [2015] NZSC 107 (20 July 2015) [13]". NZLII. Retrieved 20 July 2015.
↑ "Chapter XXVI: Disarmament – No. 9 Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons". United Nations Treaty Collection. 7 July 2017.
↑ Teng Pei-ju (20 September 2019). "Kiribati switches recognition to China, Taiwan loses second Pacific ally in one week". Taiwan News.
↑ "Taiwan says China lures Kiribati with airplanes after losing another ally". Reuters. 20 September 2019.
↑ "Peace Crops reducing current program in Kiribati". 23 July 2007. Retrieved 24 June 2021.
↑ "Peace Corps to End Programs in Kiribati". 4 July 2008. Retrieved 24 June 2021.
↑ "Kamala Harris announces 2 new U.S. embassies in major Pacific push". NBC News. Associated Press. 12 July 2022. Retrieved 16 July 2022.
↑ "Pacific Forum class patrol boat". Hazegray.org. 25 March 2002. Retrieved 14 May 2010.
↑ "Cooks bill puts spotlight on Pacific's anti-gay laws". RNZ News. 21 August 2017.
↑ Avery, Daniel (4 April 2019). "71 Countries Where Homosexuality is Illegal". Newsweek.
↑ "Kiribati creates world's largest marine reserve". Reuters. 14 February 2008. Retrieved 14 May 2010.
↑ McAdam, Jane. "How a small Pacific community sparked constitutional innovation on citizenship". www.kaldorcentre.unsw.edu.au. Retrieved 2023-11-13.
↑ "Kiribati". dlab.epfl.ch. Retrieved 2024-05-29.
↑ Williams & Macdonald 1985.
↑ Ellis 1935.
↑ ^108.0 ^108.1 ^108.2 Thomas 2003, p. 3.
↑ Harris, Aimee (April 1999). "Millennium: Date Line Politics". Honolulu Magazine. Archived from the original on 28 June 2006. Retrieved 14 June 2006.
↑ "Islands disappear under rising seas". BBC News. 14 June 1999. Retrieved 14 May 2010.
↑ "Sea Level Trends - NOAA Tides & Currents".
↑ Eilperin, Juliet (29 January 2006). "Debate on Climate Shifts to Issue of Irreparable Change". The Washington Post. Retrieved 7 May 2010.
↑ Packard, Aaron (12 March 2015). "The Unfolding Crisis in Kiribati and the Urgency of Response". HuffPostGreen. Retrieved 14 March 2015.
↑ Zukerman, Wendy (2 June 2010). "Shape-shifting islands defy sea-level rise". New Scientist Magazine. No. 2763.
↑ ^115.0 ^115.1 Webb, A.P.; Kench, P.S. (2010). "The dynamic response of reef islands to sea-level rise: Evidence from multi-decadal analysis of island change in the Central Pacific" (PDF). Global and Planetary Change. 72 (3): 234–246. Bibcode:2010GPC....72..234W. doi:10.1016/j.gloplacha.2010.05.003. Archived from the original (PDF) on 22 December 2012. Retrieved 22 July 2013.
↑ Kench, Paul. "Dynamic atolls give hope that Pacific Islands can defy sea rise". The Conversation. Retrieved 16 April 2014.
↑ Arthur P. Webb & Paul S. Kench (2010). "The dynamic response of reef islands to sea-level rise: Evidence from multi-decadal analysis of island change in the Central Pacific". Global and Planetary Change. 72 (3): 234–246. Bibcode:2010GPC....72..234W. doi:10.1016/j.gloplacha.2010.05.003.
↑ Warne, Kennedy (13 February 2015). "Will Pacific Island Nations Disappear as Seas Rise? Maybe Not – Reef islands can grow and change shape as sediments shift, studies show". National Geographic. Archived from the original on 14 February 2015. Retrieved 14 February 2015.
↑ "Chapter 6: Kiribati". Climate Variability, Extremes and Change in the Western Tropical Pacific: New Science and Updated Country Reports 2014 (Report). Climate Change in the Pacific: Scientific Assessment and New Research. Vol. 1 & 2. Pacific Climate Change Science Program. 2014.
↑ "Flooding in Vanuatu, Kiribati and Tuvalu as Cyclone Pam strengthens". SBS Australia. 13 March 2015. Retrieved 15 March 2015.
↑ Kench, Paul. "Dynamic atolls give hope that Pacific Islands can defy sea rise (Comments)". The Conversation. Retrieved 16 April 2014.
↑ "Human Rights Measurement Initiative – The first global initiative to track the human rights performance of countries". humanrightsmeasurement.org. Retrieved 2023-05-01.
↑ ^123.0 ^123.1 "Kiribati - HRMI Rights Tracker". rightstracker.org (in ఇంగ్లీష్). Retrieved 2023-05-01.
↑ "Adapting to climate change". Climate change in Kiribati. Office of the President of Kiribati. Archived from the original on 2 February 2012. Retrieved 23 July 2020.
↑ "Locally-Sourced How Kiribati is shoring up food security and community resilience in the face of global climate change". United Nations Development Programme. 21 February 2023. Retrieved 3 March 2023.
↑ ^126.0 ^126.1 United Nations Environment Program (2019-09-24). "Kiribati to carry out considerable efforts in sound management of chemicals and waste". UNEP (in ఇంగ్లీష్). Retrieved 2023-05-28.
↑ "Kiribati calls for the special circumstances of Small Islands Developing States to be factored in new global agreement on plastic pollution | Pacific Environment". www.sprep.org. Retrieved 2023-05-28.
↑ Bundela, Amit Kumar; Pandey, Krishna Kumar (2022-07-01). "The United Nations General Assembly Passes Historic Resolution to Beat Plastic Pollution". Anthropocene Science. 1 (2): 332–336. Bibcode:2022AnthS...1..332B. doi:10.1007/s44177-022-00021-5. ISSN 2731-3980. S2CID 258700697.
↑ Di Piazza, Anne (September 2002). "La navigation océanienne : Un savoir trop longtemps méconnu". Préhistoires Méditerranéennes (10–11): 183–190. doi:10.4000/pm.269. S2CID 248019590.
↑ "Klimatafel von Tarawa, Int. Flugh. Bonriki / Kiribati (Gilbert-Inseln)" (PDF). Baseline climate means (1961–1990) from stations all over the world (in జర్మన్). Deutscher Wetterdienst. Retrieved 30 November 2020.
↑ Dinerstein, Eric; et al. (2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". BioScience. 67 (6): 534–545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568. PMC 5451287. PMID 28608869.
↑ ^132.0 ^132.1 Thomas 2003, p. 22.
↑ "Kiribati | Culture, History, & People". Encyclopædia Britannica (in ఇంగ్లీష్). Retrieved 12 July 2017.
↑ Di Piazza, Anne (1999). "Migration d'une plante et migration de ses représentations. Le taro de marécage (Cyrtosperma chamissonis) sur Nikunau et Tabuaeran (République de Kiribati)". Journal d'Agriculture Traditionnelle et de Botanique Appliquée. 41: 93–108. doi:10.3406/jatba.1999.3703.
↑ Thomas 2003, p. 14.
↑ Moseley 2014, p. 191.
↑ Thomas 2003, p. 17.
↑ Thomas 2003, pp. 17–19.
↑ Lobel, P.S. (1978). "Gilbertese and Ellice Islander names for fishes and other organisms" (PDF). Micronesica. 14 (2).
↑ Thomas 2003, p. 23.
↑ Thomas 2003, p. 15.
↑ Bowers, Mike (29 May 2014). "Kiribati: life on a tiny island threatened by the rising sea – in pictures". The Guardian. Retrieved 23 July 2020.
↑ "Global Finance Magazine - Poorest Countries in the World 2021". November 2023.
↑ ^144.0 ^144.1 ^144.2 "Kiribati: Statistical Appendix". International Monetary Fund Country Report No. 11/114. 24 May 2011. Retrieved 10 September 2011.
↑ "Kiribati: 2011 Article IV Consultation-Staff Report, Informational Annexes, Debt Sustainability Analysis, Public Information Notice on the Executive Board Discussion, and Statement by the Executive Director for Kiribati". International Monetary Fund Country Report No. 11/113. 24 May 2011. Retrieved 10 September 2011.
↑ "New Zealand Ministry of Foreign Affairs and Trade (MFAT)". Archived from the original on 29 July 2015. Retrieved 10 September 2010.
↑ "The Government of Kiribati Revenue Equalisation Reserve Fund (Revenue Equalization Reserve Fund)". Sovereign Wealth Fund Institute. Retrieved 23 July 2020.
↑ "Teacherss Resource Sheet on Aquarium species" (PDF). New Zealand Foreign Affairs Trade & Aid Program and Pacific Community. Archived from the original (PDF) on 5 August 2022. Retrieved 23 March 2022.
↑ "Coral Sun Airways". Business Air News.
↑ "Airlines Of The South Pacific". South Pacific Island Travel – via sites.google.com.
↑ "Tarawa, Kiribati". Retrieved 24 June 2021.
↑ "Kiribati Country Profile". Retrieved 24 June 2021.
↑ ^153.0 ^153.1 ^153.2 "Communication". Savekiribati.com. Archived from the original on 24 June 2021. Retrieved 24 June 2021.
↑ Kwan, Campbell (17 December 2019). "SpaceX successfully launches Kacific 100Mbps satellite". ZDNet. Retrieved 13 July 2021.
↑ Henry, Caleb (2 January 2019). "Kacific to double in size as first satellite launch nears, mulls second satellite". Retrieved 13 July 2021.
↑ "Southern Cross NEXT Is Now In-Service!". 7 July 2022. Retrieved 21 December 2022.
↑ Qiu, Winston. "Southern Cross NEXT Cable System Overview". Retrieved 13 July 2021.
↑ Qui, Winston (31 July 2020). "FCC Approves Cable Landing License for the Southern Cross Next". Retrieved 13 July 2021.
↑ Barrett, Jonathan; Tian, Yew Lun (17 June 2021). "EXCLUSIVE Pacific undersea cable project sinks after U.S. warns against Chinese bid". Reuters. Retrieved 13 July 2021.
↑ Moss, Sebastian (18 June 2021). "East Micronesia subsea cable scrapped as US says Chinese firms pose threat". Retrieved 13 July 2021.
↑ Cagurangan, Marc-Vic (2023-01-31). "FSM, Nauru, Kiribati reach a deal to push forward a stalled fiber optic cable project". Pacific Island Times. Retrieved 2023-03-10.
↑ "Starlink in Kiribati How Starlink is Improving Internet Connectivity in Kiribati". TS2 Space. 2 March 2023. Retrieved 2023-03-15.
↑ "2015 Population and Housing Census, Volume 1: Management Report and Basic Tables" (PDF). National Statistics Office (Ministry of Finance, Kiribati). September 2016. Archived from the original (PDF) on 29 October 2019. Retrieved 17 August 2017. The populations of Kiribati and of South Tarawa appear in Table 1b ("Population and No. of Households by Island, Ethnicity and Land Area: 2015") on page 32. The population of South Tarawa is 39,058. If the population of nearby Betio is included, the figure increases to 56,388. The population located in the Gilbert Islands is 99,633 and is given in Table A3 ("Population Summary by Island: 1931–2015") on page 195.
↑ "South Tarawa Population 2024". World Population Review.
↑ Kukutai, Tahu Hera; Broman, Patrick (October 2016). "From colonial categories to local culture: Evolving state practices of ethnic enumeration in Oceania, 1965–2014". Ethnicities (in ఇంగ్లీష్). 16 (5): 689–711. doi:10.1177/1468796815603755. hdl:10289/11158. ISSN 1468-7968. S2CID 147393852.
↑ "Kiribati – English Glossary for the Communication and Culture Handbook". Te taetae ni Kiribati—The language of Kiribati. Retrieved 23 July 2020.
↑ Stearns 1973, p. 228.
↑ ఉల్లేఖన లోపం: చెల్లని <ref> ట్యాగు; Census 2020 అనే పేరుగల ref లలో పాఠ్యమేమీ ఇవ్వలేదు
↑ "Religious freedom in Kiribati". Retrieved 10 August 2022.
↑ "Number of smokers up by 35 million in 30 years, study finds". The Times of India. 8 January 2014. Retrieved 23 July 2020.
↑ "Kiribati: The remote island nation faces a triple threat to health". ReliefWeb. 16 May 2023.
↑ "Kiribati Life Expectancy 1950-2021".
↑ "Kiribati—TB Country Profile" (PDF). World Health Organization. Archived from the original (PDF) on 13 July 2010. Retrieved 23 July 2020.
↑ "Human Development Report 2009 – Kiribati". Hdrstats.undp.org. Retrieved 14 May 2010.
↑ "Public Health: Physicians per 100,000 people". Earthtrends.wri.org. Archived from the original on 11 June 2011. Retrieved 14 May 2010.
↑ Meetai, Airam (19 July 2007). "Cuban doctors reduce Kiribati infant mortality rate by 80 percent". Rnzi.com. Retrieved 14 May 2010.
↑ "Fresh water supply". Climate Change. Republic of Kiribati. Archived from the original on 30 September 2017. Retrieved 23 July 2020.
↑ "Human Rights Measurement Initiative – The first global initiative to track the human rights performance of countries". humanrightsmeasurement.org. Retrieved 2022-03-18.
↑ ^179.0 ^179.1 ^179.2 ^179.3 "Kiribati - HRMI Rights Tracker". rightstracker.org. Retrieved 2022-03-18.
↑ Thomas 2003, pp. 8–9.
↑ "Education in Kiribati". Commonwealth of Nations. 31 May 2022. Retrieved 31 May 2022.
↑ "I-Kiribati students perform well in Cuba". Pacific Islands Broadcasting Association. HighBeam Research. 24 December 2007. Archived from the original on 1 May 2013. Retrieved 23 July 2020.
↑ "English Language Trainer (of Trainers/ Teachers)" (PDF). Volunteer Service Abroad (Te Tūao Tāwāhi). 12 March 2018. pp. 6–7. Archived from the original (PDF) on 6 July 2018. Retrieved 23 July 2020.
↑ Majumder, Prabir; Tearo, Teweiariki (August 2014). "Research into the Financing of Technical and Vocational Education and Training (TVET) in the Pacific" (PDF). Kiribati Country Report. Australian Department of Foreign Affairs and Trade. Retrieved 20 August 2021.
↑ "Music from Kiribati". Encarta. Archived from the original on 29 August 2009. Retrieved 29 September 2005.
↑ Stevenson 1896.
↑ Whincup & Whincup 2001.
↑ Lopresti, Mike (19 August 2004). "Small step at Olympics is giant leap for tiny island nation". USA Today. Retrieved 30 June 2014.
↑ Johnston, Neil (30 July 2014). "Glasgow 2014: David Katoatau claims first ever Kiribati medal". BBC Sport. Retrieved 30 July 2014.
↑ Djazmi, Mani (20 April 2012). "The hardest job in football?". BBC Sport. Retrieved 30 June 2014.
↑ "Betio Soccer Field". Mapcarta. Retrieved 23 July 2020.
↑ Eliot, Edward Carlyon (1938). Broken Atoms. London: G. Bles. OCLC 2721201.
↑ Grimble 1952.
↑ Guiart, Jean (August 2, 2002). "Oceanic Literature". Encyclopedia Britannica. Retrieved May 6, 2024.
↑ Smith, John (2011). An Island in the Autumn (in ఇంగ్లీష్). Librario. ISBN 978-1-906775-26-1.
↑ Troost 2004.
↑ Favier, Olivier (7 October 2018). "Les Kiribati: Portrait d'un monde en sursis" (in ఫ్రెంచ్).

బయటి లంకెలు

Find more about కిరిబాటి at Wikipedia's sister projects
	Definitions and translations from Wiktionary
	Media from Commons
	Quotations from Wikiquote
	Source texts from Wikisource
	Textbooks from Wikibooks
	Travel guide from Wikivoyage
	Learning resources from Wikiversity

Kiribati National Tourism Office
Parliament of Kiribati Archived 2011-07-06 at the Wayback Machine
Kiribati National Climate Change Portal
Chief of State and Cabinet Members Archived 2009-05-06 at the Wayback Machine

సాధారణ సమాచారము

Kiribati entry at The World Factbook
Kiribati from UCB Libraries GovPubs
ఓపెన్ డైరెక్టరీ ప్రాజెక్టులో కిరిబాటి
Kiribati from the BBC News
Wikimedia Atlas of Kiribati
Phoenix Islands Protected Area
Paradise Lost? (A recent PBS/NOW program on global warming)
Exhibit: The Alfred Agate Collection: The United States Exploring Expedition, 1838–1842 Archived 2012-01-14 at the Wayback Machine from the Navy Art Gallery

చరిత్ర

మూలాలు

[1] "Kiribati government website". Government of Kiribati. Archived from the original on 2010-06-26. Retrieved 2014-05-29.

[imf2-2] 2.0 ^2.1 ^2.2 ^2.3 "Kiribati". International Monetary Fund. Retrieved 19 April 2012.

[HDI-3] "2014 Human Development Report Summary" (PDF). United Nations Development Programme. 2014. pp. 21–25. Retrieved 27 July 2014.

[4] "Kiribati". Encyclopædia Britannica. Retrieved 27 July 2010. "Kiribati: definition of Kiribati in Oxford dictionary (British & World English)". Oxford University Press. Archived from the original on 27 May 2016. Retrieved 31 December 2014.

[CIA-5] 5.0 ^5.1 ^5.2 ^5.3 Kiribati. The World Factbook.

[r1-6] Publications Office — Interinstitutional style guide — Annex A5 — List of countries, territories and currencies. Europa (web portal). Retrieved 28 January 2016.

[facts-7] ఉల్లేఖన లోపం: చెల్లని <ref> ట్యాగు; facts అనే పేరుగల ref లలో పాఠ్యమేమీ ఇవ్వలేదు

[IMF_2011-8] 8.0 ^8.1 ^8.2 "Kiribati: 2011 Article IV Consultation-Staff Report, Informational Annexes, Debt Sustainability Analysis, Public Information Notice on the Executive Board Discussion, and Statement by the Executive Director for Kiribati". International Monetary Fund Country Report No. 11/113. 24 May 2011. Retrieved 4 October 2011.

[9] "Kiribati Independence Day". islandsbuisness.com. 19 March 2025.

[10] "Least Developed Country Category: Kiribati Profile". un.org. 19 March 2025.

[11] In February 2021, Kiribati announced it would be withdrawing from the Pacific Islands Forum in a joint statement with Marshall Islands, Nauru, and the Federated States of Micronesia after a dispute regarding Henry Puna's election as the forum's secretary-general.

[:2-12] "Five Micronesian countries leave Pacific Islands Forum". RNZ. 9 February 2021. Retrieved 9 February 2021.

[:3-13] "Pacific Islands Forum in crisis as one-third of member nations quit". The Guardian. 8 February 2021. Retrieved 9 February 2021.

[14] "Kiribati Country Profile" (in బ్రిటిష్ ఇంగ్లీష్). Commonwealth of Nations. Retrieved 2023-10-06.

[15] "i-Kiribati". Oxford Learner's Dictionaries.

[16] Reilly Ridgell (1995). Pacific Nations and Territories: The Islands of Micronesia, Melanesia, and Polynesia (3rd ed.). Honolulu: Bess Press. p. 95.

[17] In his authoritative pioneer Atlas de l'Océan pacifique (1824–27).

[18] Voyage autour du monde exécuté par ordre du roi, sur la corvette de Sa Majesté, La Coquille, pendant les années 1822, 1823, 1824 et 1825, sous le ministère et conformément aux instructions de S.E.M. le Marquis de Clermont-Tonnerre... et publié sous les auspices de son Excellence Mgr le Cte de Chabrol ..., Par M. L.I. Duperrey..., 8 volumes in 4° et 5 volumes in-folio, Paris, Arthus-Bertrand, 1826–1830 (Imprimerie de Firmin Didot).

[jps.auckland.ac.nz-19] 19.0 ^19.1 Maude, H. E. (1961). "Post-Spanish discoveries in the central Pacific". The Journal of the Polynesian Society. 70 (1): 67–111. Archived from the original on 27 December 2021. Retrieved 29 July 2020.

[FOOTNOTEMacdonald1982-20] Macdonald 1982.

[LifeMagazine1944-05-22-21] Samuel Eliot Morison (22 May 1944). "The Gilberts & Marshalls: A distinguished historian recalls the past of two recently captured pacific groups". Life. Retrieved 14 October 2009.

[22] Douglas, Bronwen; Govor, Elena (September 2019). "Eponymy, Encounters, and Local Knowledge in Russian Place Naming in the Pacific Islands, 1804–1830". The Historical Journal (in ఇంగ్లీష్). 62 (3): 709–740. doi:10.1017/S0018246X19000013. hdl:1885/176991. ISSN 0018-246X.

[23] "The Pacific Order, 1893". Pacific Islands Legal Information Institute. 1893. Retrieved 23 July 2020.

[FOOTNOTEHBM1895-24] HBM 1895.

[FOOTNOTEGrimble1989-25] 25.0 ^25.1 Grimble 1989.

[cind-26] 26.0 ^26.1 ^26.2 Macdonald, Barrie (2001) Cinderellas of the Empire: towards a history of Kiribati and Tuvalu, Institute of Pacific Studies, University of the South Pacific, Suva, Fiji, ISBN 982-02-0335-X, p. 1

[FOOTNOTESabatier1954-27] Sabatier 1954.

[auto1-28] 28.0 ^28.1 ^28.2 Ridgell, Reilly (1995) Pacific Nations and Territories: The Islands of Micronesia, Melanesia, and Polynesia. 3rd Edition. Honolulu: Bess Press. ISBN 1573060011. p. 95.

[FOOTNOTEThomas20035-29] Thomas 2003, p. 5.

[brit-30] 30.0 ^30.1 ^30.2 ^30.3 ^30.4 Kiribati. Encyclopædia Britannica

[31] "Background Note: Kiribati". Ministry of Finance and Economic Development. Archived from the original on 14 October 2009. Retrieved 23 July 2020.

[32] But the organization of the political decisions was far more complex as described by Jean-Paul Latouche, in Qui veut prendre la parole ? (2003) by Marcel Detienne.

[33] "In the South Seas, by Robert Louis Stevenson".

[34] Maude, H. E.; Heyen, G. H. (1959). "Spanish Discoveries in the Central Pacific: A Study in Identification". The Journal of the Polynesian Society. 68 (4): 285–326. Archived from the original on 8 December 2021. Retrieved 27 February 2015.

[35] Maude, H. E. (1961). "Post-Spanish Discoveries in the Central Pacific". The Journal of the Polynesian Society. 70 (1): 67–111. Archived from the original on 27 December 2021. Retrieved 27 February 2015.

[36] Lever R.J.A.W. (April 1964). "Whales and Whaling in the Western Pacific" (PDF). South Pacific Bulletin. 14 (2): 33–36. Archived from the original (PDF) on 23 September 2020. Retrieved 30 March 2022.

[37] Best, P. B. (1983). "Sperm whale stock assessments and the relevance of historical whaling records". Report of the International Whaling Commission. Special Issue 5: 41–55.

[38] Geddes, W. H.; Chambers, A.; Sewell, B.; Lawrence, R.; Watters, R. (1982). Islands on the line: team report (Report). Atoll economy : social change in Kiribati and Tuvalu, no. 1. Canberra: Australian National University.

[maude-39] H. E. Maude, Beachcombers and castaways, The Journal of the Polynesian Society 73: 3 (1964) 254–293

[ICC-40] Campbell, Ian C. (2014). Gone Native in Polynesia: Captivity Narratives and Experiences from the South Pacific. Praeger. ISBN 978-0313307874.

[BC-41] Milcairns, Susanne Williams (2006). Native Strangers: Beachcombers, Renegades and Castaways in the South Seas. Auckland: Penguin Books.

[RC-42] Ralston, Caroline (2014). Native Strangers: Grass Huts and Warehouses: Pacific Beach Communities of the Nineteenth Century. University of Queensland Press. ISBN 9781921902321.

[MKT-43] "Tourism Authority of Kiribati" (PDF). Mauri – Kiribati, Tawara and Gilberts. 2019. Retrieved 30 March 2024.

[SJM-44] Whitmee, Samuel James (1871). A missionary cruise in the South Pacific being the report of a voyage amongst the Tokelau, Ellice and Gilbert islands, in the missionary barque "John Williams" during 1870. Sydney: J. Cook & Co.

[LMS-45] Lovett, Richard (1899). The history of the London Missionary Society, 1795-1895. Vol. 1. London: H. Frowde.

[BBCtimeline-46] 46.0 ^46.1 "BBC Timeline: Kiribati". BBC News. 15 May 2008. Retrieved 29 July 2008.

[maude2-47] Maude, H. E. (1963). "The Evolution of the Gilbertese Boti". The Journal of the Polynesian Society. 72 (Supplement Memoir No. 35): 1–68. Archived from the original on 27 January 2019. Retrieved 23 March 2019.

[48] Mahaffy, Arthur (1909). "CO 225/86/26804". Report by Mr. Arthur Mahaffy on a visit to the Gilbert and Ellice Islands (Report). London: His Majesty's Stationery Office. Retrieved 26 July 2020.

[AN-49] 49.0 ^49.1 "Modern buccaneers in the West Pacific" (PDF). The New Age. South Africa: 136–140. 5 June 1913.

[50] Fanning Island (Tabuaeran) and Teraina (Washington Island) were previously incorporated in 1888 into the BWPT.

[51] "Canton: Critical Stopover". Archived from the original on 2023-03-27. Retrieved 2025-03-25.

[52] That treaty was signed shortly after independence and ratified in 1983, with the United States relinquishing all claims to the sparsely-inhabited Phoenix Islands, and those of the Line Islands that are part of Kiribati territory.

[53] Edwards, Julia B. (2014). "Phosphate mining and the relocation of the Banabans to northern Fiji in 1945: Lessons for climate change-forced displacement". Journal de la Société des Océanistes (138–139): 121–136. doi:10.4000/jso.7100.

[Macdonald,_B._K._1982-54] Macdonald, Barrie Keith (2001). Cinderellas of the Empire: Towards a History of Kiribati and Tuvalu. Canberra: (Australian National University Press, (first published 1982). ISBN 982-02-0335-X.

[55] [1] Operation Dominic I, United States Atmospheric Nuclear Weapons Test Personnel Review, Defense Nuclear Agency for the Department of Defense, 1962

[56] "Kiribati Map and Information, Map of Kiribati, Facts, Figures and Geography of Kiribati -Worldatlas.com". worldatlas.com (in ఇంగ్లీష్). Retrieved 12 July 2017.

[57] Kiribati was then granted sovereignty on Canton Island, Enderbury Island, Birnie Island, Mckean Island, Rawaki, Manra, Orona, and Nikumaroro from the Phoenix Islands; and Teraina, Tabuaeran, Kiritimati, Malden Island, Starbuck Island, Caroline Islands, Vostok Islands and Flint Island from the Line Islands.

[auto-58] Maude, H. E. (1952). "The colonisation of the Phoenix Islands". Journal of the Polynesian Society. 61 (1–2): 62–89. Archived from the original on 14 November 2022. Retrieved 27 February 2015.

[59] East, Roger; Thomas, Richard J. (2014-06-03). Profiles of People in Power: The World's Government Leaders (in ఇంగ్లీష్). Routledge. ISBN 978-1-317-63940-4.

[60] "Kiribati". United Nations. 1 October 2003. Retrieved 14 May 2010.

[61] "IFES Election Guide – Country Profile: Kiribati". Electionguide.org. Retrieved 14 May 2010.

[62] "Leader of disappearing island nation says climate change an issue of survival, not economics". International Herald Tribune. Wellington, New Zealand. Associated Press. 5 June 2008. Archived from the original on 5 June 2008. Retrieved 23 July 2020.

[63] "Kiribati's President: 'Our Lives Are at Stake'". ABC News. American Broadcasting Company. 7 May 2007. Retrieved 23 July 2020.

[64] Marks, Kathy (6 June 2008). "Paradise lost: climate change forces South Sea islanders to seek sanctuary abroad". The Independent. Retrieved 23 July 2020.

[65] Nair, Suchit (6 June 2008). "Tiny atoll in Pacific cries out for help". The Times of India. Wellington/Christchurch. Retrieved 23 July 2020.

[66] Chapman, Paul (7 March 2012). "Entire nation of Kiribati to be relocated over rising sea level threat". The Daily Telegraph. London.

[67] Spector, Dina; Lee, Eloise (7 March 2012). "Rising Sea Levels Are Forcing This Entire Island Nation To Move To Another Island". Business Insider. Retrieved 23 July 2020.

[68] "Kiribati parliament to consider Fiji land purchase". Radio NZ. Wellington. 11 April 2012.

[69] "Kiribati buys a piece of Fiji" (Press release). Republic of Kiribati. 30 May 2014. Archived from the original on 14 November 2022. Retrieved 23 July 2020.

[70] Lagan, Bernard (15 April 2013). "Kiribati: A Nation Going Under". The Global Mail. Archived from the original on 23 April 2013. Retrieved 23 July 2020.

[71] "Taneti Maamau declared new president of Kiribati". rnz.co.au. 10 March 2016. Retrieved 20 August 2021.

[72] "Kiribati: Pro-China President Taneti Maamau wins reelection bid". DW.com. 23 June 2020. Retrieved 20 August 2021.

[73] "Legal body condemns Kiribati govt over judiciary moves". RNZ (in New Zealand English). 8 September 2022.

[74] "Kiribati COVID - Coronavirus Statistics". Worldometer.

[75] "Constitution of Kiribati". Commonwealth Governance.

[US_State_Dept-76] 76.0 ^76.1 ^76.2 ^76.3 ^76.4 ^76.5 ^76.6 మూస:Citation-attribution

[Constitution-77] 77.0 ^77.1 "The Constitution of Kiribati" (PDF). Constitutionne. The International Institute for Democracy and Electoral Assistance (International IDEA). Retrieved 7 September 2022.

[78] "Districts of Kiribati | Kiribati National Statistics Office" (in అమెరికన్ ఇంగ్లీష్). Retrieved 2025-02-20.

[79] Macdonald, B. (1996). Governance and political process in Kiribati (Economics Division, Working Paper 96/2). Canberra: Australian National University, Research School of Pacific and Asian Studies.

[80] "Kamala Harris announces 2 new U.S. embassies in major Pacific push". NBC News. 2022-07-13. Retrieved 2024-04-30.

[81] "US set to open Tonga embassy in May as Pacific push ramps up". The Guardian (in బ్రిటిష్ ఇంగ్లీష్). Reuters. 2023-05-03. ISSN 0261-3077. Retrieved 2024-04-30.

[82] "Homepage". U.S. Embassy in Fiji, Kiribati, Nauru, Tonga, and Tuvalu (in అమెరికన్ ఇంగ్లీష్). Retrieved 2024-04-30.

[SpaceDaily2000-83] 83.0 ^83.1 "Kiribati Gives Okay to Christmas Island Spaceport". Space Daily News. 11 May 2000. Retrieved 28 April 2018.

[84] "FDSN Station Info – XMAS". Fdsn.org. 22 August 1997. Retrieved 14 May 2010.

[85] Herman, Jos (June 2016). "Cancelled Projects: HOPE and HOPE-X" (PDF). Tiros Space Information News Bulletin. Vol. 41, no. 9. Australia. p. 2. Archived from the original (PDF) on 12 March 2018. Retrieved 28 April 2018.

[86] Depledge, Joanna (August 2000). "TRACING THE ORIGINS OF THE KYOTO PROTOCOL: AN ARTICLE-BY-ARTICLE TEXTUAL HISTORY". United Nations Framework Convention on Climate Change. Retrieved 2025-02-20.

[87] "Climate Change in Kiribati, Tarawa Climate Change Conference Issues Ambo Declaration". Office of the President of Kiribati. 12 November 2010. Archived from the original on 2 February 2012. Retrieved 28 April 2018.

[88] Lagan, Bernard (16 April 2013). "Australia urged to formally recognise climate change refugee status". The Guardian. Retrieved 29 April 2013.

[89] Betsy Morais (8 June 2014). "President Tong and His Disappearing Islands". The New Yorker. Retrieved 22 August 2014.

[90] Caramel, Laurence (30 June 2014). "Besieged by the rising tides of climate change, Kiribati buys land in Fiji". The Guardian (in బ్రిటిష్ ఇంగ్లీష్). ISSN 0261-3077. Retrieved 25 August 2016.

[ABC-91] "Pacific Islander Ioane Teitiota fails in bid to be first climate change refugee". ABC News. 27 November 2013. Retrieved 11 February 2015.

[92] Vernon Rive (14 August 2014). "'Climate refugees' revisited: a closer look at the Tuvalu decision". Point Source. Archived from the original on 11 February 2015. Retrieved 11 February 2015.

[TSC-93] "Teitiota v Ministry of Business Innovation and Employment [2015] NZSC 107 (20 July 2015) [13]". NZLII. Retrieved 20 July 2015.

[94] "Chapter XXVI: Disarmament – No. 9 Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons". United Nations Treaty Collection. 7 July 2017.

[95] Teng Pei-ju (20 September 2019). "Kiribati switches recognition to China, Taiwan loses second Pacific ally in one week". Taiwan News.

[96] "Taiwan says China lures Kiribati with airplanes after losing another ally". Reuters. 20 September 2019.

[97] "Peace Crops reducing current program in Kiribati". 23 July 2007. Retrieved 24 June 2021.

[98] "Peace Corps to End Programs in Kiribati". 4 July 2008. Retrieved 24 June 2021.

[99] "Kamala Harris announces 2 new U.S. embassies in major Pacific push". NBC News. Associated Press. 12 July 2022. Retrieved 16 July 2022.

[100] "Pacific Forum class patrol boat". Hazegray.org. 25 March 2002. Retrieved 14 May 2010.

[101] "Cooks bill puts spotlight on Pacific's anti-gay laws". RNZ News. 21 August 2017.

[102] Avery, Daniel (4 April 2019). "71 Countries Where Homosexuality is Illegal". Newsweek.

[103] "Kiribati creates world's largest marine reserve". Reuters. 14 February 2008. Retrieved 14 May 2010.

[104] McAdam, Jane. "How a small Pacific community sparked constitutional innovation on citizenship". www.kaldorcentre.unsw.edu.au. Retrieved 2023-11-13.

[105] "Kiribati". dlab.epfl.ch. Retrieved 2024-05-29.

[FOOTNOTEWilliamsMacdonald1985-106] Williams & Macdonald 1985.

[FOOTNOTEEllis1935-107] Ellis 1935.

[FOOTNOTEThomas20033-108] 108.0 ^108.1 ^108.2 Thomas 2003, p. 3.

[109] Harris, Aimee (April 1999). "Millennium: Date Line Politics". Honolulu Magazine. Archived from the original on 28 June 2006. Retrieved 14 June 2006.

[110] "Islands disappear under rising seas". BBC News. 14 June 1999. Retrieved 14 May 2010.

[111] "Sea Level Trends - NOAA Tides & Currents".

[112] Eilperin, Juliet (29 January 2006). "Debate on Climate Shifts to Issue of Irreparable Change". The Washington Post. Retrieved 7 May 2010.

[113] Packard, Aaron (12 March 2015). "The Unfolding Crisis in Kiribati and the Urgency of Response". HuffPostGreen. Retrieved 14 March 2015.

[WZ-114] Zukerman, Wendy (2 June 2010). "Shape-shifting islands defy sea-level rise". New Scientist Magazine. No. 2763.

[Elsevier-115] 115.0 ^115.1 Webb, A.P.; Kench, P.S. (2010). "The dynamic response of reef islands to sea-level rise: Evidence from multi-decadal analysis of island change in the Central Pacific" (PDF). Global and Planetary Change. 72 (3): 234–246. Bibcode:2010GPC....72..234W. doi:10.1016/j.gloplacha.2010.05.003. Archived from the original (PDF) on 22 December 2012. Retrieved 22 July 2013.

[PSK2014-116] Kench, Paul. "Dynamic atolls give hope that Pacific Islands can defy sea rise". The Conversation. Retrieved 16 April 2014.

[AWPK-117] Arthur P. Webb & Paul S. Kench (2010). "The dynamic response of reef islands to sea-level rise: Evidence from multi-decadal analysis of island change in the Central Pacific". Global and Planetary Change. 72 (3): 234–246. Bibcode:2010GPC....72..234W. doi:10.1016/j.gloplacha.2010.05.003.

[NG15-118] Warne, Kennedy (13 February 2015). "Will Pacific Island Nations Disappear as Seas Rise? Maybe Not – Reef islands can grow and change shape as sediments shift, studies show". National Geographic. Archived from the original on 14 February 2015. Retrieved 14 February 2015.

[119] "Chapter 6: Kiribati". Climate Variability, Extremes and Change in the Western Tropical Pacific: New Science and Updated Country Reports 2014 (Report). Climate Change in the Pacific: Scientific Assessment and New Research. Vol. 1 & 2. Pacific Climate Change Science Program. 2014.

[SBS15-120] "Flooding in Vanuatu, Kiribati and Tuvalu as Cyclone Pam strengthens". SBS Australia. 13 March 2015. Retrieved 15 March 2015.

[PK14-121] Kench, Paul. "Dynamic atolls give hope that Pacific Islands can defy sea rise (Comments)". The Conversation. Retrieved 16 April 2014.

[122] "Human Rights Measurement Initiative – The first global initiative to track the human rights performance of countries". humanrightsmeasurement.org. Retrieved 2023-05-01.

[Kiribati_-_HRMI_Rights_Tracker-123] 123.0 ^123.1 "Kiribati - HRMI Rights Tracker". rightstracker.org (in ఇంగ్లీష్). Retrieved 2023-05-01.

[124] "Adapting to climate change". Climate change in Kiribati. Office of the President of Kiribati. Archived from the original on 2 February 2012. Retrieved 23 July 2020.

[125] "Locally-Sourced How Kiribati is shoring up food security and community resilience in the face of global climate change". United Nations Development Programme. 21 February 2023. Retrieved 3 March 2023.

[auto2-126] 126.0 ^126.1 United Nations Environment Program (2019-09-24). "Kiribati to carry out considerable efforts in sound management of chemicals and waste". UNEP (in ఇంగ్లీష్). Retrieved 2023-05-28.

[127] "Kiribati calls for the special circumstances of Small Islands Developing States to be factored in new global agreement on plastic pollution | Pacific Environment". www.sprep.org. Retrieved 2023-05-28.

[128] Bundela, Amit Kumar; Pandey, Krishna Kumar (2022-07-01). "The United Nations General Assembly Passes Historic Resolution to Beat Plastic Pollution". Anthropocene Science. 1 (2): 332–336. Bibcode:2022AnthS...1..332B. doi:10.1007/s44177-022-00021-5. ISSN 2731-3980. S2CID 258700697.

[129] Di Piazza, Anne (September 2002). "La navigation océanienne : Un savoir trop longtemps méconnu". Préhistoires Méditerranéennes (10–11): 183–190. doi:10.4000/pm.269. S2CID 248019590.

[DWDTarawa-130] "Klimatafel von Tarawa, Int. Flugh. Bonriki / Kiribati (Gilbert-Inseln)" (PDF). Baseline climate means (1961–1990) from stations all over the world (in జర్మన్). Deutscher Wetterdienst. Retrieved 30 November 2020.

[DinersteinOlson2017-131] Dinerstein, Eric; et al. (2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". BioScience. 67 (6): 534–545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568. PMC 5451287. PMID 28608869.

[FOOTNOTEThomas200322-132] 132.0 ^132.1 Thomas 2003, p. 22.

[133] "Kiribati | Culture, History, & People". Encyclopædia Britannica (in ఇంగ్లీష్). Retrieved 12 July 2017.

[134] Di Piazza, Anne (1999). "Migration d'une plante et migration de ses représentations. Le taro de marécage (Cyrtosperma chamissonis) sur Nikunau et Tabuaeran (République de Kiribati)". Journal d'Agriculture Traditionnelle et de Botanique Appliquée. 41: 93–108. doi:10.3406/jatba.1999.3703.

[FOOTNOTEThomas200314-135] Thomas 2003, p. 14.

[FOOTNOTEMoseley2014191-136] Moseley 2014, p. 191.

[FOOTNOTEThomas200317-137] Thomas 2003, p. 17.

[FOOTNOTEThomas200317–19-138] Thomas 2003, pp. 17–19.

[LPS-139] Lobel, P.S. (1978). "Gilbertese and Ellice Islander names for fishes and other organisms" (PDF). Micronesica. 14 (2).

[FOOTNOTEThomas200323-140] Thomas 2003, p. 23.

[FOOTNOTEThomas200315-141] Thomas 2003, p. 15.

[142] Bowers, Mike (29 May 2014). "Kiribati: life on a tiny island threatened by the rising sea – in pictures". The Guardian. Retrieved 23 July 2020.

[143] "Global Finance Magazine - Poorest Countries in the World 2021". November 2023.

[IMF_2011_SA-144] 144.0 ^144.1 ^144.2 "Kiribati: Statistical Appendix". International Monetary Fund Country Report No. 11/114. 24 May 2011. Retrieved 10 September 2011.

[autogenerated1-145] "Kiribati: 2011 Article IV Consultation-Staff Report, Informational Annexes, Debt Sustainability Analysis, Public Information Notice on the Executive Board Discussion, and Statement by the Executive Director for Kiribati". International Monetary Fund Country Report No. 11/113. 24 May 2011. Retrieved 10 September 2011.

[mfat-146] "New Zealand Ministry of Foreign Affairs and Trade (MFAT)". Archived from the original on 29 July 2015. Retrieved 10 September 2010.

[147] "The Government of Kiribati Revenue Equalisation Reserve Fund (Revenue Equalization Reserve Fund)". Sovereign Wealth Fund Institute. Retrieved 23 July 2020.

[148] "Teacherss Resource Sheet on Aquarium species" (PDF). New Zealand Foreign Affairs Trade & Aid Program and Pacific Community. Archived from the original (PDF) on 5 August 2022. Retrieved 23 March 2022.

[149] "Coral Sun Airways". Business Air News.

[150] "Airlines Of The South Pacific". South Pacific Island Travel – via sites.google.com.

[151] "Tarawa, Kiribati". Retrieved 24 June 2021.

[152] "Kiribati Country Profile". Retrieved 24 June 2021.

[Savekiribati-153] 153.0 ^153.1 ^153.2 "Communication". Savekiribati.com. Archived from the original on 24 June 2021. Retrieved 24 June 2021.

[154] Kwan, Campbell (17 December 2019). "SpaceX successfully launches Kacific 100Mbps satellite". ZDNet. Retrieved 13 July 2021.

[155] Henry, Caleb (2 January 2019). "Kacific to double in size as first satellite launch nears, mulls second satellite". Retrieved 13 July 2021.

[156] "Southern Cross NEXT Is Now In-Service!". 7 July 2022. Retrieved 21 December 2022.

[157] Qiu, Winston. "Southern Cross NEXT Cable System Overview". Retrieved 13 July 2021.

[158] Qui, Winston (31 July 2020). "FCC Approves Cable Landing License for the Southern Cross Next". Retrieved 13 July 2021.

[159] Barrett, Jonathan; Tian, Yew Lun (17 June 2021). "EXCLUSIVE Pacific undersea cable project sinks after U.S. warns against Chinese bid". Reuters. Retrieved 13 July 2021.

[160] Moss, Sebastian (18 June 2021). "East Micronesia subsea cable scrapped as US says Chinese firms pose threat". Retrieved 13 July 2021.

[161] Cagurangan, Marc-Vic (2023-01-31). "FSM, Nauru, Kiribati reach a deal to push forward a stalled fiber optic cable project". Pacific Island Times. Retrieved 2023-03-10.

[162] "Starlink in Kiribati How Starlink is Improving Internet Connectivity in Kiribati". TS2 Space. 2 March 2023. Retrieved 2023-03-15.

[163] "2015 Population and Housing Census, Volume 1: Management Report and Basic Tables" (PDF). National Statistics Office (Ministry of Finance, Kiribati). September 2016. Archived from the original (PDF) on 29 October 2019. Retrieved 17 August 2017. The populations of Kiribati and of South Tarawa appear in Table 1b ("Population and No. of Households by Island, Ethnicity and Land Area: 2015") on page 32. The population of South Tarawa is 39,058. If the population of nearby Betio is included, the figure increases to 56,388. The population located in the Gilbert Islands is 99,633 and is given in Table A3 ("Population Summary by Island: 1931–2015") on page 195.

[164] "South Tarawa Population 2024". World Population Review.

[165] Kukutai, Tahu Hera; Broman, Patrick (October 2016). "From colonial categories to local culture: Evolving state practices of ethnic enumeration in Oceania, 1965–2014". Ethnicities (in ఇంగ్లీష్). 16 (5): 689–711. doi:10.1177/1468796815603755. hdl:10289/11158. ISSN 1468-7968. S2CID 147393852.

[166] "Kiribati – English Glossary for the Communication and Culture Handbook". Te taetae ni Kiribati—The language of Kiribati. Retrieved 23 July 2020.

[FOOTNOTEStearns1973228-167] Stearns 1973, p. 228.

[Census_2020-168] ఉల్లేఖన లోపం: చెల్లని <ref> ట్యాగు; Census 2020 అనే పేరుగల ref లలో పాఠ్యమేమీ ఇవ్వలేదు

[169] "Religious freedom in Kiribati". Retrieved 10 August 2022.

[170] "Number of smokers up by 35 million in 30 years, study finds". The Times of India. 8 January 2014. Retrieved 23 July 2020.

[171] "Kiribati: The remote island nation faces a triple threat to health". ReliefWeb. 16 May 2023.

[172] "Kiribati Life Expectancy 1950-2021".

[173] "Kiribati—TB Country Profile" (PDF). World Health Organization. Archived from the original (PDF) on 13 July 2010. Retrieved 23 July 2020.

[174] "Human Development Report 2009 – Kiribati". Hdrstats.undp.org. Retrieved 14 May 2010.

[175] "Public Health: Physicians per 100,000 people". Earthtrends.wri.org. Archived from the original on 11 June 2011. Retrieved 14 May 2010.

[176] Meetai, Airam (19 July 2007). "Cuban doctors reduce Kiribati infant mortality rate by 80 percent". Rnzi.com. Retrieved 14 May 2010.

[177] "Fresh water supply". Climate Change. Republic of Kiribati. Archived from the original on 30 September 2017. Retrieved 23 July 2020.

[178] "Human Rights Measurement Initiative – The first global initiative to track the human rights performance of countries". humanrightsmeasurement.org. Retrieved 2022-03-18.

[:0-179] 179.0 ^179.1 ^179.2 ^179.3 "Kiribati - HRMI Rights Tracker". rightstracker.org. Retrieved 2022-03-18.

[FOOTNOTEThomas20038–9-180] Thomas 2003, pp. 8–9.

[181] "Education in Kiribati". Commonwealth of Nations. 31 May 2022. Retrieved 31 May 2022.

[182] "I-Kiribati students perform well in Cuba". Pacific Islands Broadcasting Association. HighBeam Research. 24 December 2007. Archived from the original on 1 May 2013. Retrieved 23 July 2020.

[183] "English Language Trainer (of Trainers/ Teachers)" (PDF). Volunteer Service Abroad (Te Tūao Tāwāhi). 12 March 2018. pp. 6–7. Archived from the original (PDF) on 6 July 2018. Retrieved 23 July 2020.

[184] Majumder, Prabir; Tearo, Teweiariki (August 2014). "Research into the Financing of Technical and Vocational Education and Training (TVET) in the Pacific" (PDF). Kiribati Country Report. Australian Department of Foreign Affairs and Trade. Retrieved 20 August 2021.

[Encarta-185] "Music from Kiribati". Encarta. Archived from the original on 29 August 2009. Retrieved 29 September 2005.

[FOOTNOTEStevenson1896-186] Stevenson 1896.

[FOOTNOTEWhincupWhincup2001-187] Whincup & Whincup 2001.

[188] Lopresti, Mike (19 August 2004). "Small step at Olympics is giant leap for tiny island nation". USA Today. Retrieved 30 June 2014.

[189] Johnston, Neil (30 July 2014). "Glasgow 2014: David Katoatau claims first ever Kiribati medal". BBC Sport. Retrieved 30 July 2014.

[190] Djazmi, Mani (20 April 2012). "The hardest job in football?". BBC Sport. Retrieved 30 June 2014.

[191] "Betio Soccer Field". Mapcarta. Retrieved 23 July 2020.

[192] Eliot, Edward Carlyon (1938). Broken Atoms. London: G. Bles. OCLC 2721201.

[FOOTNOTEGrimble1952-193] Grimble 1952.

[Guiart_2002_v450-194] Guiart, Jean (August 2, 2002). "Oceanic Literature". Encyclopedia Britannica. Retrieved May 6, 2024.

[195] Smith, John (2011). An Island in the Autumn (in ఇంగ్లీష్). Librario. ISBN 978-1-906775-26-1.

[FOOTNOTETroost2004-196] Troost 2004.

[197] Favier, Olivier (7 October 2018). "Les Kiribati: Portrait d'un monde en sursis" (in ఫ్రెంచ్).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]