1783

1783 сыл.

Туох буолбута

Олунньу 7 — АХШ тутулуга суох буолуутун иһин сэрии: Франция уонна Испания сэриилэрэ Гибралтаар Улуу осадатын устубуттар. Британия сэриилэрэ Испания соҕуруу өттүгэр баар Гибралтаарга төгүрүктээһиҥҥэ үс сыл, сэттэ ый уонна 12 күн тухары олорбуттара. Бу кэнниттэн Британия Гибралтаары кимиэхэ да биэрбэтэҕэ.

Бэс ыйын 4 — Аннон диэн сэлиэнньэҕэ бырааттыы Монгольфье салгын шаардарын бастакы көрдөрүүтэ буолбут. Шаар 11 миэтэрэ кэриҥэ диаметрдаах эбит, 1830 миэтэрэ кэриҥэ үөһэ тахсыбыт уонна 1,6 километртан ордугу көппүт.
Бэс ыйын 8 — Исландияҕа Лаки вулканын аҕыс ыйдаах эстиитэ саҕаламмыт. Вулкантан тахсыбыт дьааттаах газ сүөһү аҥаарын өлөрбүт, ону кытары мэччирэҥ үксэ күлүнэн бүрүллүбүт. Бу кэннэ сэттэ сыллаах сут буолбутугар олохтоох дьон 20 бырыһыана хоргуйан, ыалдьан өлбүт.

От ыйын 24 — Арассыыйа импиэрийэтин уонна грузиннар Картли-Кахети саарыстыбаларын ыккардыларыгар Георгиевскай трактат диэн ааттанар сөбүлэҥ түһэрсиллибит. Илиҥҥи Грузия Арассыыйа протекторатынан билиниллибит: дойду бүтүн хаалбыт, Багратионнар династиялара салгыы ыраахтааҕылыы хаалбыттар, ол оннугар Илин Грузия Персияттан туох да тутулуга суох буолуох буолбут (бу дойду үйэлэр тухары Грузия сюзерена этэ), хас саҥа грузин ыраахтааҕыта бөрүстүөлгэ олороругар нуучча ыраахтааҕыта бигэргэтиэхтээҕэ билиниллибит.

Атырдьах ыйын 4 — Арассыыйа уонна Грузия Картли-Кахетия диэн саарыстыбата Георгиевскай трактаат диэн сөбүлэҥи түһэрсибиттэр. Бу сөбүлэҥинэн Илин Грузия Арассыыйа протектораатыгар киирбитэ. Бу иннинэ 1774 сыллаахха Арассыыйа Арҕаа Грузия (Имерети саарыстыбата) Осмаан импиэрийэтигэр киирэрин билиммитэ.

Атырдьах ыйын 27 — Охотскайтан (ол саҕана Саха сиригэр киирэрэ) Хотугу Америка кытылыгар үс галиотунан атыыһыт уонна айанньыт Григорий Шелехов эспэдииссийэтэ тахсыбыт.

Алтынньы 22 — Миллер Герард Фридрих (Арассыыйаҕа кинини Фёдор Иванович Миллер диэн ааттыыллар этэ), академик, устуорук уонна археограф.
Алтынньы 29 — Жан Лерон Д’Аламбер — француз бөлүһүөгэ, механик уонна математик.