Przejdź do zawartości

Rafael Santi

Edytuj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Artykuł ten został zgłoszony do umieszczenia na stronie głównej w rubryce „Czy wiesz”.
Pomóż nam go sprawdzić: oceń zgłoszoną nominację.

Na tę stronę wskazuje przekierowanie z „Raffaello”. Zobacz też: Raffaello (słodycze).
Rafael Santi
Ilustracja
Autoportret (1506)
Imię i nazwisko

Raffaello Santi/Sanzio

Data i miejsce urodzenia

28 marca lub 6 kwietnia 1483
Urbino

Data i miejsce śmierci

6 kwietnia 1520
Rzym

Narodowość

Włoch

Dziedzina sztuki

malarstwo, rysunek, architektura

Epoka

renesans

Ważne dzieła
podpis
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Rafael, właśc. Raffaello Sanzio, Rafael Urbino[1] (ur. 28 marca lub 6 kwietnia 1483 w Urbino, zm. 6 kwietnia 1520 w Rzymie) – włoski malarz i architekt, najmłodszy z trójki słynnych artystów włoskiego renesansu – obok Michała Anioła i Leonarda da Vinci, znany z licznych przedstawień Madonny.

Uczeń Perugina. W latach 1504–1508 przebywał we Florencji, gdzie tworzył przede wszystkim obrazy o tematyce religijnej. Około 1508 roku przybył do Rzymu, gdzie tworzył obrazy o tematyce religjnej i antycznej oraz portrety. Na zlecenie papieża Juliusza II stworzył dekoracje w Pałacu Watykańskim. W Rzymie rozwinął również działalność architektoniczną, pracował m.in. przy budowie bazyliki św. Piotra.

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Dzieciństwo

[edytuj | edytuj kod]

Data narodzin Rafaela stanowi przedmiot sporów. Potwierdzonym jest, że urodził się w Wielki Piątek. Giorgio Vasari w Żywotach najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów (za epitafium Pietra Bemba) podaje, że Rafael przyszedł na świat 6 kwietnia, jednak Wielki Piątek w 1483 roku przypadł na 28 marca, wobec czego obie te daty uważa się zamiennie za dzień urodzin malarza. Rafael przyszedł na świat w Urbino w budynku przy Contrada del Monte[2] (obecnie Via Raffaello nr 57; znajduje się tam muzeum Casa natale di Raffaello Sanzio[3]). Był synem Giovanniego Santi, malarza i poety działającego na dworze Montefeltrów, oraz Magii, córki kupca Battisty Ciarla[2][4]. 7 października 1491 roku zmarła jego matka, później ojciec Rafaela ożenił się z Bernardiną di Pietro[5]. 1 października 1494 roku zmarł Giovanni Santi. Rafael odziedziczył po ojcu majątek wraz z pracownią. Opiekunem prawnym jedenastoletniego Rafaela został brat Giovanniego, Bartolomeo. Do 1500 roku trwał spór sądowy pomiędzy Rafaelem a jego ojczymem oraz macochą, z którą Giovanni miał córkę[6].

Nauka u Perugina

[edytuj | edytuj kod]
Pietro Perugino na autoportrecie

Początkowo Rafael uczył się u boku ojca, następnie pobierał nauki u Pietra Perugina. Okres ten nie jest dokładnie znany. Przypuszcza się, że w 1494 roku Giovanni Santi skierował Rafaela u Perugina, gdyż darzył go dużym szacunkiem[7]. Według innej hipotezy Rafael dołączył po warsztatu Perugina po śmierci swojego ojca za sprawą jego brata Giovanniego Ciarla. Data rozpoczęcia nauk u Perugina również jest przedmiotem sporów, w źródłach pojawia się również rok 1496 jako przybliżony moment opuszczenia Urbino przez Rafaela[6].

Zgodnie z ówczesnym zwyczajem mistrzowie malarscy pracowali w wielu miastach, a do współpracy zabierali ze sobą najlepszego ucznia. Rafael uchodził za najzdolniejszego ucznia, wobec czego podróżował do Perugii, Città di Castello, Sieny, Bolonii i Florencji[8]. W 1500 roku po raz pierwszy został wymieniony na kontrakcie jako magister[9]. Do czasów współczesnych zachowały się rysunki Rafaela z czasów jego pobytu w warsztacie Perugina (m.in. seria ze studiami człowieka z lat ok. 1498–1500, Stojący Bachus, dawniej przypisywany Peruginowi, czy narysowane podczas krótkiego pobytu w Urbino w 1500 roku Głowa chłopca w berecie, Portret chłopca i nieukończony Autoportret)[10]. Rysunki modeli zawierają często błędy anatomiczne[11]. Podczas nauki w pracowni Rafael zaprzyjaźnił się z malarzami Domenico Alfanim(inne języki) i Pinturicchiem[12].

Pierwsze samodzielne prace

[edytuj | edytuj kod]
Ołtarz Oddich

W 1499 roku Rafaelowi zlecono wykonanie chorągwi procesyjnej dla Bractwa Miłosierdzia w Città di Castello, rok później wykonał jej drugą wersję dla kościoła Świętej Trójcy w Città di Castello[13]. Chorągwie zdobią sceny Ukrzyżowanie Chrystusa adorowanego przez Świętego Sebastiana i Świętego Rocha oraz Stworzenie Ewy. W 1500 roku otrzymał również zlecenie na obraz ołtarzowy do kaplicy Andrei Baronciego w kościele Świętego Augustyna w Città di Castello[14]. Ołtarz został ukończony 13 września 1502 roku, uległ zniszczeniu podczas trzęsienia ziemi w 1789 roku. Ocalały fragmenty przedstawiające Boga Ojca, Matkę Bożą oraz anioły. W następnych latach fragmenty te zostały rozproszone. Przedmiotem sporu jest ustalenie, które fragmenty ołtarza namalował Rafael, a które któryś z jego współpracowników[15]

Zaślubiny Marii

Większość prac z lat 1499–1504 to kompozycje o tematyce religijnej. Około 1499–1502 roku Rafael namalował Zmartwychwstanie Chrystusa (również: Zmartwychwstanie Kinnairda)[16]. Około 1500–1501 powstały obrazy Koronacja Świętego Mikołaja z Tolentino i Mikołaj z Tolentino ratuje chłopca przed utonięciem. Autorem pierwszego obrazu jest z pewnością Rafael, drugiego jego autorstwo jest przypisywane[17]. Madonny na obrazach Rafaela były pozbawiane boskości, uwagę widza kierował na ukazaniu intymnej relacji między matką a dzieckiem. Madonny na obrazach mają na sobie skromne szaty składające się w błękicie (symbolizującym dziewictwo) i czerwień (symbolizujący przyszłą śmierć męczeńską Jezusa)[18]. W latach 1502–1504 Rafael namalował: Madonnę z Dzieciątkiem i książką, Madonnę Solly’ego, Madonnę z Dzieciątkiem i Janem Chrzcicielem, Madonnę z Dzieciątkiem i ze świętymi: Hieronimem i Franciszkiem, Madonnę Connestabile[19].

W 1502 roku na zaproszenie Pinturicchia Rafael przybył do Sieny. Tam przygotował dla Pinturicchia karton do dzieła Eneasz Sylwiusz Piccolomini wyrusza na sobór w Bazylei[20]. Według Vasariego obaj pracowali nad zleconymi przez papieża Aleksandra VI Borgii freskami w bibliotece Piccolominich w Sienie. Freski przedstawiają sceny z życia papieża Piusa II. Pinturicchio był głównym autorem malowideł. Dokładny udział Rafaela w pracach pozostaje nieznany[8]. Około 1502 roku Rafael odwiedził również Rzym oraz miasta w Toskanii i Umbrii[20]. W 1502 roku Rafael otrzymał zlecenie na Koronację Madonny (Ołtarz Oddich) i predelli ze scenami Zwiastowanie, Pokłon Trzech Króli i Ofiarowanie Chrystusa w świątyni[21]. Koronacja Madonny została ukończona ok. 1503 lub rok później[22][23]. Kompozycja przedstawia koronację Matki Boskiej. W dziele dostrzegalne są wpływy malarstwa Perugina i Pinturricchia[23].

  • Madonna z Dzieciątkiem i książką
    Madonna z Dzieciątkiem i książką
  • Madonna Solly’ego
    Madonna Solly’ego
  • Madonna z Dzieciątkiem i Janem Chrzcicielem
    Madonna z Dzieciątkiem i Janem Chrzcicielem
  • Madonna Connestabile
    Madonna Connestabile
Ukrzyżowanie Monda

W tym samym okresie Rafael namalował Ołtarz Colonny (ok. 1502–1504)[24]. Niezależnie od tego dzieła powstało również: Ukrzyżowanie z dwoma aniołami, Matką Bożą oraz ze świętymi: Marią Magdaleną, Janem Ewangelistą i Hieronimem (1503–1504, później znane pod tytułem Ukrzyżowanie Monda), Święty Hieronim ratujący biskupa Sylwana i karzącego heretyka Sabiniana (ok. 1502–1503), Euzebiusz z Cremony wskrzeszający trzech młodzieńców (ok. 1502–1503)[25].

W 1504 roku Rafael namalował Zaślubiny Marii (również Zaślubiny Matki Boskiej, Zaślubiny Marii z Józefem)[26][27][28]. Obraz ten uchodzi za pierwsze w pełni samodzielne dzieło Rafaela[28]. Obraz był przeznaczony do kaplicy Albizzinich w kościele San Francesco w Città di Castello[26]. Zaślubiny Marii są często porównywane z freskiem Perugina Przekazanie kluczy Świętemu Piotrowi. Pracując nad Zaślubinami Rafael inspirował się freskiem swojego mistrza[28]. Perugino jest również autorem Zaślubin Najświętszej Maryi Panny, która w swojej kompozycji jest podobna do obrazu Rafaela. Nie zostało ustalone, który z malarzy jako pierwszy wykonał obraz z zaślubinami i który z nich inspirował się dziełem drugiego[29].

Poza tematyką religijną Rafael malował również portrety. Trudności sprawia ustalenie dokładnych dat powstania portretów, niekiedy podawana jest również wątpliwość co do autorstwa Rafaela[30]. W latach 1502–1504 powstały Portret Elżbiety Gonzagi i Portret mężczyzny[a][32].

W 1504 roku Rafael opuścił Perugię i wrócił do Urbino[33]. W tym samym roku malarz opuścił pracownię Perugina[34]. We wrześniu 1504 roku Giovanna Feltria Della Rovere, matka przyszłego księcia Urbino Francesca Marii Della Rovere, poleciła Rafaela Pierowi Soderiniemu, gubernatorowi Florencji[35].

Pobyt we Florencji (1504–1508)

[edytuj | edytuj kod]

Rafael a Leonardo da Vinci i Michał Anioł

[edytuj | edytuj kod]

W 1504 roku Rafael przeniósł się do Florencji. Tam nawiązał kontakt z Leonardem da Vinci i Michałem Aniołem, którzy mieli wpływ na twórczość młodego artysty[36]. Giorgio Vasari podaje, że Rafael udał się do Florencji właśnie po to, by na własne oczy zobaczyć obrazy tychże malarzy[37]. Rafael widział karton Leonarda do obrazu Święta Anna Samotrzecia oraz Mona Lisę[38]. Nie wiadomo, jak dokładnie mogły wyglądać kontakty Rafaela z Leonardem i Michałem Aniołem[39]. Obok prac Leonarda i Michała Anioła, Rafael studiował również dzieła Donatella, Ghibertiego, Fra Bartolomea i Masaccia[40].

Po opuszczeniu miasta przez Leonarda i Michała Anioła w 1506 roku florenckie środowisko plastyczne stworzyło nowy styl malarski, oparty na twórczości Leonarda i Michała Anioła. Część artystów reprezentujących to środowisko (m.in. Fra Bartolomeo, Andrea del Sarto) inspirowała się również Rafaelem, który pozostał w mieście[41].

Inspiracja Świętą Anną Samotrzecią Leonarda da Vinci jest dostrzegalna na obrazie Madonna Terranuova[42]. Piękna Ogrodniczka stanowi syntezę sukcesów malarskich Leonarda oraz modelunku w duchu Michała Anioła[43]. Malując w 1505 roku Portret Maddaleny Doni Rafael inspirował się Mona Lisą Leonarda da Vinci. Portret Maddaleny Doni przedstawia Maddalenę Strozzi, żonę Agnola Doniego[44]. Po ukończeniu tego obrazu Rafael namalował Portret Agnola Doniego, na którym częściowo odszedł od wzorów Leonarda[45].

Twórczość we Florencji

[edytuj | edytuj kod]
Sen Scypiona
Trzy Gracje

We Florencji zaczął kształtować się styl i tematyka dzieł Rafaela. Malarz zaczął stopniowo odchodzić z tematyki religijnej, skupiając się przede wszystkim na tematach klasycznych. Na obrazach Rafael zaczął ukazywać poczucie harmonii i spokoju w przyrodzie, powagę, wdzięk i piękno postaci ludzkich[46]. W 1504 roku Rafael namalował Portret młodzieńca z jabłkiem. Przypuszczalnie na obrazie został uwieczniony Francesco Maria Della Rovere[47]. W latach 1504–1505 powstał Sen Scypiona (również Sen rycerza), interpretowany jako przedstawienie snu Scypiona Afrykańskiego Młodszego[48]. W tych samych latach Rafael namalował Trzy Gracje. Ze względu na wymiary (zbliżone do Snu rycerza) podejrzano, że oba dzieła mogły stanowić dyptyk[49].

Będąc we Florencji Rafael namalował również kolejne obrazy przedstawiające Madonnę z Dzieciątkiem[50]. Były to: Madonna Terranuova (1505), Mała Madonna Cowper (ok. 1505)[b], Madonna del Granduca(inne języki) (1505–1506), Madonna ze szczygłem (1506), Madonna Orleańska (ok. 1506–1507), Madonna dell’angelo(inne języki) (ok. 1506), Madonna dei Garofani(inne języki) (ok. 1506–1507), Madonna Bridgewater(inne języki) (ok. 1507), Piękna Ogrodniczka (1507), Madonna Tempi (1508), Wielka Madonna Cowper (1508)[c], Madonna Colonna(inne języki) (ok. 1508)[50][56]. Powstała również Madonna pod baldachimem (ok. 1507–1508), której autorstwo Rafaela jest kwestionowane[57].

  • Madonna Terranuova
    Madonna Terranuova
  • Mała Madonna Cowper
    Mała Madonna Cowper
  • Madonna del Granduca
    Madonna del Granduca
  • Madonna ze szczygłem
    Madonna ze szczygłem
  • Madonna Orleańska
    Madonna Orleańska
  • Madonna dei Garofani
    Madonna dei Garofani
  • Piękna Ogrodniczka
    Piękna Ogrodniczka
  • Wielka Madonna Cowper
    Wielka Madonna Cowper
  • Madonna Colonna
    Madonna Colonna
Ołtarz Ansideich
Dama z jednorożcem

Obok Madonn Rafael malował również inne obrazy o tematyce religijnej: Świętego Michała walczącego z szatanem (1504), Kazanie Jana Chrzciciela (ok. 1505), dwie wersje Świętego Jerzego zabijającego smoka (pierwsza wersja w 1505, druga rok później), Chrystusa błogosławiącego (ok. 1506), Święta Rodzina z bezbrodym Józefem (ok. 1506), Świętą Rodzinę z palmą (ok. 1507), Świętą Rodzinę z Janem Chrzcicielem i Świętą Elżbietą (1507–1508), Świętą Rodzinę z barankiem (1507)[58]. Wraz z Perugino w latach 1504–1508 pracował również nad freskiem Trójca Święta i święci[57].

Przebywając we Florencji Rafael często wyjeżdżał. Przypuszczalnie w tym okresie nadal prowadził odziedziczoną po ojcu pracownię w Urbino. Będąc w Bolonii namalował zaginiony Pokłon pasterzy[59]. Rafael namalował również Ołtarz Ansideich, który trafił do kaplicy Ansideich w kościele San Fiorenzo dei Serviti w Perugii. Data powstania dzieła jest przedmiotem sporów wśród historyków sztuki. Prace nad obrazem mogły rozpocząć się jeszcze przed przyjazdem malarza do Florencji[60]. Przypuszczalnie obraz został ukończony w 1505 lub 1506 roku[60][61]. Ponadto w latach 1504–1508 Rafael pracował nad obrazem Złożenie do grobu, który miał trafić do kaplicy rodowej w kościele San Francesco al Prato w Perugii[62].

W okresie tym Rafael zajął się również malowaniem portretów. Będąc we Florencji powstały: Portret Maddaleny i Agnola Donich (1505), Dama z jednorożcem (1505–1507), La Donna Gravida(inne języki) (1507), Portret młodej kobiety (La Muta, 1507–1508)[63]. W 1508 roku powstały dwa obrazy noszące tytuł Portret młodzieńca. Jeden z nich, znajdujący się w zbiorach Muzeum Sztuk Pięknych w Budapeszcie namalował Rafael, drugi, znajdujący się w zbiorach Palazzo Pitti we Florencji jest Rafaelowi przypisywany[64][d]. Przez wiele lat uważano, że Dama z jednorożcem przedstawia Świętą Katarzynę, jednak podczas przeprowadzonych w 1935 roku pracach konserwatorskich ukazała się postać jednorożca, symbolizująca niewinność[66]. Błędna identyfikacja postaci uwiecznionej na obrazie wynika z domalowania płaszcza, palmy i koła kilka lat po wykonaniu dzieła[67]. Na Portrecie młodej kobiety widać zainspirowanie Rafaela malarstwem flamandzkim(inne języki)[68].

Pobyt w Rzymie (1508–1520)

[edytuj | edytuj kod]

Prace w Pałacu Watykańskim

[edytuj | edytuj kod]
Stanze Watykańskie
[edytuj | edytuj kod]

W 1508 roku namówiony przez architekta Donata Bramantego papież Juliusz II wezwał Rafaela do przeniesienia się do Rzymu[69]. Juliusz II chcąc odbudować i wzmocnić Państwo Kościelne sprowadzał do Rzymu licznych artystów, którzy na jego zlecenie tworzyli różne dzieła o tematyce religijnej. Dzięki staraniom Juliusza II Rzym odzyskał świetność i ponownie stał się ważnym ośrodkiem renesansu w Europie. Obok Rafaela w Rzymie pracowali również: Michał Anioł, Bramante, rodzina Sangallów, Bramantino, Lorenzo Lotto[70].

Rafael przybył do Rzymu jesienią lub zimą 1508[71] lub też na początku 1509[72]. Tuż po przeprowadzce Rafael rozpoczął pracę nad dekoracją Stanz Watykańskich, pomieszczeń w północnym skrzydle Pałacu Watykańskiego, w których przebywał papież Juliusz II. W skład Stanz Watykańskich wchodzą cztery pomieszczenia: Stanza della Segnatura, Stanza di Eliodoro, Stanza di Costantino oraz Stanza dell'Incendio di Borgo. W każdej z sal miały znaleźć się malowidła z programem ikonograficznym, zaproponowanym przez Juliusza II oraz współpracujących z nim humanistów i teologów. Nie wiadomo, czy prace nad dekoracjami Rafael rozpoczął jeszcze w 1508 roku. Pierwszym dokumentem świadczącym o jego pracy nad dekoracjami było polecenie zapłaty z 1509 roku[73]. Według relacji Vasariego Rafael najpierw stworzył malowidła w Stanza della Segnatura. W tej sali pracował również Giovanni Antonio Bazzi (zwany Sodomą), który odpowiadał za sklepienie[74]. Po wykonaniu malowideł Juliusz II miał być tak zachwycony pracą Rafaela, że powierzył mu wykonanie pozostałych dekoracji[75]. Rafael jest autorem zdecydowanej większości dekoracji, tylko kilka fragmentów w dwóch pierwszych Stanzach wzbudza wątpliwości co do jego autorstwa. Autorstwo dekoracji w komnatach jest przedmiotem sporów, nie wiadomo, które z nich wykonał Rafael, a które jego uczniowie[73].

W powstałych latach 1508–1511 malowidłach w Stanza della Segnatura Rafael uwiecznił alegorie uniwersyteckich fakultetów średniowiecznych oraz motywy nawiązujące do neoplatonizmu i innych nurtów filozoficznych[76]. Tematami przewodnimi fresków w tej sali są: Prawda, Dobro, Piękno[77]. Prawdę ukazano w Dyspucie o Najświętszym Sakramencie (znanym również pod tytułami Triumf Eucharystii, Adoracja Eucharystii), Dobro na freskach Grzegorz IX zatwierdza dekretalia i Justynian otrzymujący pandekty, a Piękno na Parnasie[78][79]. Dysputa o Najświętszym Sakramencie prezentuje sferę nieba chrześcijańskiego i sferę Kościoła, podczas dysputy o zadaniach i celach wiary[79]. W sali tej znalazła się również Szkoła Ateńska[80]. Fresk ten przedstawia grupę filozofów antycznych, z Platonem i Arystotelesem w centrum[81]. Większość filozofów ma twarze i cechy osób współczesnych artyście. Prawdopodobnie w roli Platona został obsadzony Leonardo da Vinci[82], a Heraklita – Michał Anioł[83]. Na czwartej ścianie tematem przewodnim fresków, wykonanych przez uczniów Rafaela, jest Sprawiedliwość[84]. Na freskach w Stanza della Segnatura dostrzegalne są monumentalne formy postaci, inspirowane twórczością artystyczną Michała Anioła[85].

  • Szkoła Ateńska
    Szkoła Ateńska
  • Dysputa o Najświętszym Sakramencie
    Dysputa o Najświętszym Sakramencie
  • Parnas
    Parnas
  • Sprawiedliwość
    Sprawiedliwość

W latach 1511–1514 Rafael i jego uczniowie pracowali nad freskami w Stanza di Eliodoro. Tematem przewodnim fresków jest rola Boga w historii Kościoła katolickiego. Freski miały podkreślić autorytet papiestwa i Kościoła, a także ich dominującą rolę w stosunku do wszystkich innych instytucji[86]. W skład zespołu fresków wchodzą cztery sceny: Wypędzenie Heliodora ze świątyni, Msza Bolseńska, Uwolnienie świętego Piotra z okowów i Spotkanie papieża Leona I z Attylą (również: Spotkanie Leona Wielkiego z Attylą)[87][88]. Freski na sklepieniu przedstawiają sceny ze Starego Testamentu (Krzak gorejący, Schody Jakuba, Bóg objawiający się Noemu, Ofiara Izaaka), cokół zdobi jedenaście monochromatycznych przedstawień kariatyd, pod kariatydami zaś znajdują się pozorne reliefy ukazujące dobrobyt na terenach Państwa Kościelnego[87].

Inne prace w Pałacu Watykańskim
[edytuj | edytuj kod]
Papież Leon X z kardynałami

9 marca 1513 roku nowym papieżem został Giovanni de’Medici, który przyjął imię Leona X[89]. Nowy papież kontynuował zamówienia poprzednika, w związku czym Rafael pozostał w mieście (mieszkając w Palazzo Caprini(inne języki)), gdzie pracował nad obrazami, projektami architektonicznymi oraz dekoracjami teatralnymi[90][91]. Ze względu na dużą liczę zleceń Rafael korzystał z pomocy współpracowników, którymi byli jego uczniowie. Byli to m.in. Gianfrancesco Penni, Giulio Romano, Giovanni da Udine, Raffaellino del Colle, Polidoro da Caravaggio, Perino del Vaga[92]. Warsztat Rafaela mieścił się na placu Świętego Piotra[93]. Na zlecenie Leona X 1 lipca 1514 roku rozpoczęto prace nad malowidłami w Stanza dell’Incendio di Borgo. Tamtejsze freski przedstawiają sceny z życia papieży noszących imię Leon i które nawiązują do życia i działalności Leona X. Prace w Stanza dell’Incendio di Borgo zakończyły się w 1517 roku, autorstwa Rafaela jest scena Pożaru Borgo[94]. W sali znajduje się również fresk Bitwa pod Ostią, według szkicu Rafaela. Malowidło to wykonali jego uczniowie, głównie Giulio Romano[95].

W latach 1514–1516 Rafael wykonywał kartony do arrasów, które miały być umieszczony pod piętnastowiecznymi freskami w Kaplicy Sykstyńskiej. Na kartonach uwieczniono sceny z życia świętych Piotra i Pawła i ich roli w historii Kościoła katolickiego. Tkaniny poświęcone św. Piotrowi miały trafić do części kaplicy przeznaczonej dla duchownych, a te poświęcone św. Pawłowi w części dla wiernych[96]. Po śmierci Rafaela kartony zostały dopracowane. Gotowe prace zaprezentowano w 1521 roku[97]. Powstało w sumie dziesięć kartonów, trzy z nich zaginęły w późniejszych latach[96][98].

Nie wiadomo, czy podczas prac nad freskami w Pałacu Watykańskim Rafael miał okazję zobaczyć powstające w tym samym czasie malowidła Michała Anioła na sklepieniu Kaplicy Sykstyńskiej. Według przekazu Vasariego Rafael miał w porozumieniu z Bramantem wejść na rusztowania w Kaplicy podczas nieobecności Michała Anioła. Historia ta uchodzi za nieprawdziwą[85].

Prace dla Agostina Chiciego

[edytuj | edytuj kod]
Triumf Galatei

Dzięki papieskim zleceniom Rafael stał się znanym malarzem. Otrzymywał zlecenia od kardynałów i arystokratów, chcących od niego namalowanie portretu[99]. Jednym ze zleceniodawców Rafaela był pochodzący z Sieny bankier Agostino Chigi, dla którego Rafael wykonał prace o tematyce świeckiej[100]. Najważniejszą pracą dla Agostina Chigi był fresk Triumf Galatei z 1511 roku, który znajduje się w jednej z sal Villa Farnesina[101]. Temat przewodni fresku został zaczerpnięty z Metamorfoz Owidiusza[102]. Galatea była nimfą morską zakochaną w pasterzu Akisie. W Galatei był zakochany cyklop Polifem. Tragiczny układ miłosny skończył się śmiercią pasterza z ręki zazdrosnego cyklopa[103]. Według legendy Rafael miał ukończyć fresk po piętnastu dniach pracy[102]. W pracach w Villa Farnesina uczestniczyli również uczniowie Rafaela[104].

Chigi zlecił Rafaelowi również projekt pawilonów przy willi oraz własną kaplicę grobową w kościele Santa Maria del Popolo w Rzymie[105]. W tym samym czasie Rafael namalował dekoracje kościoła Santa Maria della Pace, przemalowane w okresie baroku przez Pietra da Cortonę. Do czasów współczesnych zachował się fresk Sybille i anioły[106].

Inne prace podczas pobytu w Rzymie

[edytuj | edytuj kod]
Obrazy
[edytuj | edytuj kod]
Portret Juliusza II
Portret młodzieńca
Madonna di Foligno
Madonna Sykstyńska
Madonna z Dzieciątkiem i małym Janem Chrzcicielem (Madonna d’Alba)

W latach 1510–1511 roku powstał Portret kardynała, w 1511 Portret młodzieńca, a w latach 1511–1512 Portret Tommasa Inghiramiego[e][108][109]. Portret młodzieńca przez długi czas uchodził za autoportret Rafaela, z czasem zaczęto podejrzewać, że na obrazie uwieczniono pana młodego[110]. Obraz kupiony na początku XIX wieku przez Czartoryskich w 1939 roku był przechowywany w Krakowie. Podczas II wojny światowej obraz zaginął[65]. W latach 1511–1512 Rafael namalował Portret Juliusza II. Obraz ten stał się wzorem portretu papieskiego[111]. Przez pewien czas autorstwo Portretu przypisywano Giorgiowi Vasariemu, podejrzewano również, że jedną z kopii tego obrazu namalował Tycjan[112].

W tym samym okresie Rafael przyjmował kolejne zamówienia na obrazy o tematyce religijnej. Zlecenia obejmowały Madonny, Świętą Rodzinę, świętych i aniołów[113]. W tym okresie powstały: Madonna Aldobrandini(inne języki) (1509–1510), Madonna ze śpiącym Dzieciątkiem i z małym Janem Chrzcicielem (również: Madonna del Diadema, Madonna z diademem, 1511), Madonna z Dzieciątkiem i małym Janem Chrzcicielem (Madonna d’Alba, Madonna Alba, 1511), Madonna di Loreto (również: Madonna del Velo, Święta Rodzina, 1511–1512), Madonna di Foligno (1511–1512), Madonna z rybą (1512), Madonna dell’Impannata (1512), Madonna Sykstyńska (1512–1513), dwa różne obrazy pod tytułem Święta Rodzina z małym Janem Chrzcicielem (oba namalowane w latach 1512–1513), Madonna z Dzieciątkiem i małym Janem Chrzcicielem (Madonna della Sedia, Madonna na krześle, 1513)[114][115]. W tym okresie powstała również Madonna z małym Janem Chrzcicielem na tle krajobrazu, która jest przypisywana Rafaelowi[116]. Na Madonnie di Foligno Rafael zastosował układ kompozycyjny odmienny od poprzednich wizerunków Madonn. Madonna została umieszczona na górze, w niższej części obrazu rozciąga się pejzaż. Koloryt całej kompozycji podkreśla złoty krąg, umieszczony za plecami Madonny[117]. Zleceniodawcą obrazu był papież Juliusz II. Dzieło trafiło do kościoła San Sisto w Piacenzy[118]. Na obrazie Madonna jest ukazała jako orędowniczka, prosząca Boga o łaskę dla wiernych[119].

W 1513 roku (według innych źródeł ok. 1514 lub 1516 roku) powstał obraz La Velata, znany również jako Portret kobiety[120][121][122]. Ok. 1514 roku Rafael namalował Ekstazę Świętej Cecylii (również: Święta Cecylia ze Świętym Pawłem, Janem Ewangelistą, Augustynem i Marią Magdaleną)[123]. W 1516 roku Rafael wraz ze swoimi uczniami pracował nad zdobieniami apartamentu kardynała Bernarda Doviziego di Bibbiena. Autorem projektu dekoracji apartamentu mieszczącego się w Pałacu Watykańskim był Rafael, wykonaniem prac zajęli się Giovanni da Udine, Giulio Romano i Giovanni Francesco Penni[124].

Przyjacielem Rafaela był Baldassare Castiglione, ambasador Urbino w Rzymie, uchodzący za jednego z czołowych reprezentantów włoskiego renesansu[125]. Rafael uwiecznił ambasadora na portrecie, namalowanym w latach 1515–1516[126]. Castiglione był pośrednikiem pomiędzy Rafaelem a Isabellą d’Este, która pragnęła pozować malarzowi do portretu[125]. Rafael utrzymywał kontakt również z Albrechtem Dürerem. Obaj malarze wymieniali się swoimi dziełami[127]. W 1515 roku Dürer miał podarować Rafaelowi swój autoportret (przypuszczalnie Autoportret en graisaille), będący częścią kolekcji rodu Gonzagów w Mantui[127][128]. W odpowiedzi Rafael podarował wykonane sangwiną studium nagiego mężczyzny oraz swój autoportret[127][129]. Niewiele wiadomo na temat znajomości Rafaela i Dürera, jednak na podstawie analizy dzieł wykazano wzajemne wpływy w ich malarstwie[129]. Choć Dürer zaprzyjaźnił się z Rafaelem i dwukrotnie przebywał we Włoszech, negatywnie odnosił się do włoskich malarzy, oskarżając ich o wrogą postawę wobec niego i plagiatowanie jego pomysłów[130].

Rafael jako architekt i konserwator zabytków
[edytuj | edytuj kod]

Jako architekt luźno nawiązywał do klasycznych koncepcji Witruwiusza[105]. Po śmierci Bramantego w 1514 roku Leon X zlecił Rafaelowi kontynuowanie budowy bazyliki św. Piotra. Rafael przystąpił do pracy rok później[131]. Odszedł on z koncepcją poprzednika, przywracając kościołowi plan krzyża łacińskiego. Zaprojektowany przez niego kościół Sant’Eligio degli Orefici został w następnych latach przebudowany, Palazzo Branconio dell’Aquila(inne języki) i willa Madama zostały zburzone[105]. W 1517 roku Rafael rozpoczął budowę loggii Pałacu Watykańskiego, według projektu zmarłego trzy lata wcześniej Bramantego. Rafael nieznacznie zmodyfikował projekt (podwyższając i dodając dodatkową loggię na najwyższym piętrze). Prace zostały zakończone w 1519 roku[132].

Do czasów współczesnych zachowały się pałace pałac Pandolfinich we Florencji i Vidoni-Caffarelli w Rzymie, które zdaniem Vasariego zostały zaprojektowane przez Rafaela. Wkład Rafaela został później zakwestionowany[133].

27 sierpnia 1515 roku Rafael został powołany na konserwatora starożytnych zabytków Rzymu. Jako konserwator zajmował się odzyskiwaniem materiałów archeologicznych przeznaczonych do budowy bazyliki św. Piotra oraz zabezpieczeniem dzieł antycznych. Rafael wykonał projekt rekonstrukcji starożytnego Rzymu, który spotkał się z aprobatą ze strony współczesnych. Rekonstrukcja nie została zrealizowana na skutek przedwczesnej śmierci artysty, sam opis projektu uległ zniszczeniu[134].

Przemienienie Pańskie

Ostatnie lata życia

[edytuj | edytuj kod]

W latach 1516–1520 roku powstał obraz ołtarzowy Przemienienie Pańskie (również znany jako Transfiguracja)[135]. Według przekazu Vasariego miało to być ostatnie dzieło Rafaela. Dokładna data rozpoczęcia prac nad obrazem nie jest znana. Do lat 70. XX wieku uważano, że po śmierci Rafaela prace nad obrazem zakończył Giulio Romano, jego po przeprowadzonej konserwacji stwierdzono, że Romano i Penni pomagali Rafaelowi przy figurach w lewym dolnym rogu kompozycji[136]. Ok. 1517 lub w latach 1518–1519 powstał portret Papież Leon X z kardynałami (inny tytuł: Leon X z kardynałami Luigim Rosso i Giuliem de’Medici)[137][138][139].

W 1517 roku Leon X zlecił Rafaelowi dekoracje do Stanza di Costantino. Rafael zdążył wykonać kartony do fresków, jednak dalsze prace kontynuowali jego uczniowie. Ostatnią stanzę zdobią freski ukazujące cztery sceny znane pod tytułami: Chrzest Konstantyna(inne języki), Ukazanie się krzyża Konstantynowi, Bitwa Konstantyna z Maksencjuszem na moście Milvio, Donacja Konstantyna[140].

W latach 1517–1518 roku Rafael namalował dla króla Francji Franciszka I Święta Małgorzatę(inne języki), Świętego Michała pokonującego szatana i Świętą Rodzinę Franciszka I. Franciszek I otrzymał obrazy za pośrednictwem księcia Urbino Lorenza Medici[141]. Około lat 1519–1520 powstał Autoportret z mistrzem fechtunku (również Autoportret z przyjacielem)[142][f]. W 1520 roku Rafael namalował jedną z ostatnich Madonn. Obraz noszący tytuł Madonna della Rosa jest dziełem w całości wykonanym bez wsparcia uczniów[145].

Życie prywatne

[edytuj | edytuj kod]
La Fornarina

Niewiele wiadomo o życiu prywatnym Rafaela[120]. Vasari sugerował, że malarz nawiązywał liczne romanse, jednak przekaz jest podawany w wątpliwość. Zdaniem biografisty Claudio Strinatiego malarz uchodził za osobę religijną, wpływ na jego wiarę miał mieć Savonarola, Luba Ristujczina sugeruje, że podczas pobytu w Rzymie Rafael utrzymywał romans z jedną kobietą[146]. Była to La Fornarina (Piekareczka). Według Vasariego miała na imię Margherita, przydomek zawdzięczała zawodowi jej ojca, Franscesca Lutiego. Początkowo miała być służącą Rafaela, z czasem pracowała dla malarza jako modelka, po raz pierwszy pozując dla malarza przy Triumfie Galatei. Według różnych przekazów Rafael miał się w niej zakochać od pierwszego wejrzenia lub pokochać ją dopiero po pewnym okresie jej pracy u niego w charakterze służącej[147]. La Fornarina została uwieczniona na portretach La Velata z ok. 1515[g] i La Fornarina z 1520 roku[h][121], pozowała również do Madonn: di Foligno, della seggiola i Sykstyńskiej oraz do Ekstazy Świętej Cecylii jako Maria Magdalena[123]. Para mieszkała wspólnie w Rzymie, podczas pogrzebu Rafaela La Fornarina miała rzucić się na trumnę z rozpaczy. Prawdopodobnie Rafael przed swoją śmiercią zapisał partnerce płyty graficzne, które służyły do rozpowszechniania jego prac w Europie w postaci sztychów. Losy Fornariny po śmierci malarza są nieznane[148].

Po wyborze Leona X na papieża Rafael był najlepiej opłacanym malarzem w Rzymie[149]. Dochody dostarczały namalowane na zamówienie obrazy oraz liczne stanowiska (m.in. był członkiem Oratorium del Divino Amore, gromadzącej najważniejszych przedstawicieli renesansu). Za zarobione pieniądze kupował nieruchomości i ziemię[150].

Śmierć

[edytuj | edytuj kod]

Wiosną 1520 roku Rafael zaziębił się podczas jednej z eskapad. Pomimo leczenia choroba postępowała, przez co malarz zdając sobie sprawę ze złego stanu zdrowia sporządził testament. Nie wiadomo, jaka to była choroba, według jednej z hipotez artysta zachorował na febrę. Rafał zmarł w Wielki Piątek dnia 6 kwietnia 1520 roku[151]. Fakt, że Rafael urodził się i zmarł w tym samym dniu Wielkiego Tygodnia, został odnotowany przez historyków sztuki, w tym przez Giorgio Vasariego[152]. Rafael został pochowany w rzymskim Panteonie[153].

Według relacji Vasariego Rafael miał umrzeć za sprawą nadmiaru uciech zmysłowych[154][155]. Przekaz ten przetrwał przez kolejne lata, jeszcze w 1760 roku Casanova chwaląc twórczość Rafaela zanotował, że według krążących opinii malarz miał umrzeć podczas stosunku seksualnego z Fornariną[156].

Styl

[edytuj | edytuj kod]

Zapoczątkował tzw. rzymską szkołę malarstwa, cechującą się przemyślanym i starannym ustawieniem postaci[157]. Zapożyczył od florentczyków Andrei del Sarto i Fra Bartolommei stosowanie wielkich linii i sposób ustawienia postaci[81]. Wzorował się również na Leonardzie da Vinci i Michale Aniele[83][82]. Wielokrotnie odwiedzał jego pracownie, wzorując się na Mona Lisie wypracował własną formę portretu[158]. Od Leonarda zapożyczył również stosowanie kompozycji piramidalnej, widocznie głównie na Madonnach[159].

Wraz z Leonardem da Vinci i Michałem Aniołem uchodzi za najwybitniejszego malarza włoskiego renesansu. W przeciwieństwie do Leonarda, który w swojej twórczości odwoływał się do swoich badań z zakresu optyki i barwy, oraz Michała Anioła, którego twórczość cechuje ekspresja postaci, Rafael był całkowicie zanurzony w sztuce renesansowej. Postacie ludzkie u Rafaela mają cechy boskie, są pozbawione cierpienia i fizycznych niedoskonałości[160].

Opinie o twórczości Rafaela

[edytuj | edytuj kod]

Na przestrzeni lat opinie o twórczości Rafaela podlegały wahaniom[161]. Według przekazów spisanych przez Vasariego Rafael za życia był obiektem zawiści ze strony Michała Anioła, jednak wśród szesnastowiecznych historiografów uchodził za postać legendarną, otoczoną aurą świętości[152][162]. Michał Anioł oskarżał Rafaela o przeszkodzenie w pracach nad stworzeniem nagrobku papieża Juliusza II, artystyczny plagiat podczas malowania fresków w Pałacu Watykańskim oraz brak wrodzonego talentu malarskiego[163][164]. Po jego śmierci Michał Anioł nie zmienił swojego zdania co do młodszego konkurenta. Zarzucał Rafaelowi, że malarstwa uczył się tylko od niego[83]. Tuż po śmierci Rafael został okrzyknięty najwybitniejszym twórcą kompozycji, cechujących się starannym przemyśleniem, klarownością i ukazywaniem klasycznego piękna[152]. Giorgio Vasari w Żywotach napisał o Rafaelu, że żył nie jak malarz, lecz w rzeczywistości wiódł życie księcia[160]. Zdaniem biografisty Rafael bezskutecznie próbował naśladować styl Leonarda da Vinci, wobec czego w następnych latach wypracował swój własny styl. Vasari krytycznie odniósł się również do popularności Rafaela, który zdaniem autora Żywotów był przesadnie podziwiany. Vasari odpowiada również za stworzenie legendy, jakoby Rafael miał umrzeć podczas odbywania stosunku seksualnego[165].

W XVIII wieku twórczość Rafaela doceniali Anton Raphael Mengs i Jacques-Louis David[166]. Zainteresowanie dziełami Rafaela wzrosło na przełomie XVIII i XIX wieku za sprawą Napoleona Bonapartego, który wywiózł z Włoch część dzieł Rafaela[167]. W okresie romantyzmu był nazywany twórcą doskonałym, którego dzieła uważano za idealne[161]. Dzieła Rafaela były często kopiowane i reprodukowane[168]. Za sprawą kopiowania technik malarskich od Andrei del Sarto i Fra Bartolommei uchodził przez historyków sztuki z czasów pozytywizmu za malarza nieoryginalnego[81]. Negatywną opinie o twórczości Rafaela wyraził wcześniej również Eugène Delacroix, który oskarżył malarza o kierowanie się przypadkiem podczas malowania[163].

Na przełomie XIX i XX wieku twórczość Rafaela zaczęła ulegać zapomnieniu. XX-wieczni historycy sztuki krytycznie oceniali twórczość Rafaela na tle dzieł Leonarda da Vinci i Michała Anioła, jednak nie podawali oni w wątpliwość bardzo dużego wkładu Rafaela w malarstwo renesansowe[169]. Jeszcze w XX wieku zaczęto rewidować owe stanowisko uważając je za przesadzone[170].

Opinie Velázqueza, a także krytyków epoki pozytywizmu odrzucił historyk sztuki Karol Estreicher, który określił Rafaela malarzem żywym, ciągle poszukujących nowych dróg. Historyk cenił szczególnie cykl obrazów z życia św. Piotra i Pawła za idealne odwzorowanie figur ludzkich. Zdaniem Estreichera madonny oddawały macierzyństwo i wdzięk życia na poziomie, do którego nie zdołali sięgnąć inni malarze renesansu. Historyk podkreślił również, że Rafael nie mógł rozwinąć w pełni swojej twórczości za sprawą śmierci w młodym wieku[81].

W XXI wieku twórczość Rafaela wzbudza duże zainteresowanie. Zainteresowanie wzbudzają doniesienia medialne o odkrywaniu nowych lub zaginionych dzieł przypisywanych Rafaelowi. Szczególne zainteresowanie wśród miłośników sztuki w Polsce wzbudza los zaginionego podczas II wojny światowej Portretu młodzieńca[171].

Rafael w kulturze

[edytuj | edytuj kod]

Malarstwo

[edytuj | edytuj kod]

Już za życia Rafaela jego styl naśladowali jego uczniowie i współpracownicy: Giulio Romano, Gianfrancesco Penni, Dosso Dossi, Tycjan, Sodoma[172]. Niektóre motywy znane z fresków Rafaela zapożyczyli Caravaggio i Rubens[173]. Papież Leon X z kardynałami tuż po śmierci Rafaela doczekał się wielu kopii, m.in. autorstwa Giorgio Vasariego i Andrei del Sarto[174]. Jean-Auguste-Dominique Ingres stworzył liczne kopie dzieł Rafaela oraz inspirował się jego stylem (np. na namalowanej w 1852 roku Madonnie adorującej hostię widać inspirację Madonną Sykstyńską). W XIX wieku Rafaelem inspirowali się również Paul Delaroche, Joshua Reynolds oraz grupa artystyczna Johanna Friedricha Overbecka[167]. Hemicykl Delaroch’a nawiązuje do Szkoły Ateńskiej. Na obrazie przedstawiającym uważanych we Francji największych artystów w historii sztuki Delaroch uwiecznił Rafaela obok Leonarda da Vinci i Michała Anioła[175]. Historie z życia Rafaela były uwiecznianie przez XIX-wiecznych artystów (m.in. na obrazach: Kardynał Bibbiena przedstawia Rafaelowi swoją siostrzenicę Jean-Auguste-Dominique’a Ingresa z lat ok. 1813–1814, Rafael i Fornarina Jean-Auguste-Dominique’a Ingresa z 1814, Papież Juliusz II nakazuje rozpoczęcie budowy bazyliki Świętego Piotra na Watykanie Horacego Verneta z 1827, Rafael w Watykanie Verneta z 1832, Rafael i jego muza La Fornarina Lamberta Mathieu z 1846, Atelier artysty Nicaise de Keysera(inne języki) z 1865, Rafael Hansa Makarta z lat 1881–1884[176], a także na rycinie Narodziny Rafaela w Wielki Piątek 1483 roku Franziego Christiana von Hausena Riepego z 1816 roku[2]).

Pozostałe

[edytuj | edytuj kod]
  • Pomiędzy 1520 a 1527 rokiem biskup Nocery Paolo Giovio napisał biograf Rafaela Żywot Rafaela urbińczyka, w którym skupił się na popularności tego artysty. Choć Giovio był przyjacielem Rafaela, w biografii nie unikał wyrażania krytycznych ocen. Kolejny biogram Rafaela napisał Giorgio Vasari w Żywotach najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów z 1550 roku[172].
  • W Urbino przy Via Raffaello (dawniej Contrada del Monte), w budynku w którym urodził się Rafael, mieści się muzeum artysty[2].
  • Dwa putta ze skrzydła widoczne na dole Madonny Sykstyńskiej stały się popularnym motywem występującym w reklamach[119].

Dzieła zebrane

[edytuj | edytuj kod]

Wczesny okres (do 1504)

[edytuj | edytuj kod]

Okres florencki (1504–1508)

[edytuj | edytuj kod]

Okres rzymski (1508–1520)

[edytuj | edytuj kod]

Freski

[edytuj | edytuj kod]

Kartony do arrasów

[edytuj | edytuj kod]

Kartony do serii arrasów ilustrujących życie św. Piotra i św. Pawła, przeznaczonych do kaplicy Sykstyńskiej, znajdujące się w Victoria and Albert Museum w Londynie. Do czasów współczesnych zachowało się siedem z nich (przy zachowanych podano wymiary kartonów)[311].

  • Cudowny połów ryb (Cudowny połów) 322 × 401 cm[312][244][313]
  • Wręczenie kluczy św. Piotrowi 304 × 503 cm[312][314]
  • Ukamienowanie Świętego Szczepana, pierwszego męczennika[312]
  • Uzdrowienie chromego (Uzdrowienie kaleki), 345 × 537 cm[312][96][315]
  • Śmierć Ananiasza 343 × 530 cm[312][316]
  • Upadek na drodze do Damaszku (Nawrócenie Szawła)[317]
  • Ofiara Listry 342 x 540 cm[318][319]
  • Kazanie św. Pawła 343 x 443 cm[318][320]
  • Ukaranie Elimasa 344 × 446 cm[318][321]
  • Święty Paweł w więzieniu[318]

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Nie należy mylić tego obrazu z innym obrazem o tym tytule, który powstał jeszcze w XV wieku lub w 1504 i dawniej był przypisywany m.in. Rafaelowi[6][31].
  2. ↑ Obraz znany jest również pod tytułem Madonna z Dzieciątkiem[51]. Datę namalowania obrazu na ok. 1505 roku podają m.in. National Gallery of Art w Waszyngtonie, w której znajduje się obraz[52]. W źródłach pojawia się również okres ok. 1504–1505[53]
  3. ↑ Obraz znany jest również pod tytułami Madonna z Dzieciątkiem[54] i Madonna Cowper[55].
  4. ↑ Nie należy mylić tych obrazów z zaginionym Portretem młodzieńca z ok. 1511[65].
  5. ↑ Według innego źródła Portret Tommasa Inghiramiego powstał ok. 1510–1511[107].
  6. ↑ Według innych źródeł obraz ten powstał ok. 1518 roku[143][144].
  7. ↑ Data powstania obrazu jest sporna, w źródłach pojawiają się również lata 1513[120] oraz 1516[122].
  8. ↑ Według Monici Girardi La Velata i La Fornarina przedstawiają dwie różne kobiety[120].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 8.
  2. ↑ a b c d Ristujczina 2020 ↓, s. 60.
  3. ↑ Mapa turystyczna. [dostęp 2025-04-26].
  4. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 142.
  5. ↑ Wielcy malarze 1999 ↓, s. 2, 5.
  6. ↑ a b c Ristujczina 2020 ↓, s. 68.
  7. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 14.
  8. ↑ a b c Girardi 2006 ↓, s. 18.
  9. ↑ Wielcy malarze 1999 ↓, s. 2.
  10. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 75, 79.
  11. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 75.
  12. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 76.
  13. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 78.
  14. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 80.
  15. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 81–82.
  16. ↑ a b Ristujczina 2020 ↓, s. 83.
  17. ↑ a b c Ristujczina 2020 ↓, s. 82.
  18. ↑ a b Ristujczina 2020 ↓, s. 87.
  19. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 87–89.
  20. ↑ a b Ristujczina 2020 ↓, s. 90.
  21. ↑ a b c Ristujczina 2020 ↓, s. 93.
  22. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 92.
  23. ↑ a b c Girardi 2006 ↓, s. 16.
  24. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 94–96.
  25. ↑ a b Ristujczina 2020 ↓, s. 98.
  26. ↑ a b c Girardi 2006 ↓, s. 20.
  27. ↑ Estreicher 1986 ↓, s. 418.
  28. ↑ a b c Ristujczina 2020 ↓, s. 100.
  29. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 102.
  30. ↑ a b Ristujczina 2020 ↓, s. 106.
  31. ↑ Portrait of a Man [online], wga.hu [dostęp 2025-04-17] (ang.).
  32. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 106–107.
  33. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 104.
  34. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 86.
  35. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 26.
  36. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 32, 36, 43.
  37. ↑ Sarnecka 2019 ↓, s. 86.
  38. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 32, 38.
  39. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 158.
  40. ↑ Ałpatow 1964 ↓, s. 57.
  41. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 42.
  42. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 32.
  43. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 34.
  44. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 39.
  45. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 38.
  46. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 30.
  47. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 27.
  48. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 121.
  49. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 31.
  50. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 32–34.
  51. ↑ a b Ristujczina 2020 ↓, s. 130.
  52. ↑ a b The Small Cowper Madonna, c. 1505 [online], nga.gov [dostęp 2025-04-21] (ang.).
  53. ↑ a b Madonna and Child (The Small Cowper Madonna) [online], wga.hu [dostęp 2025-04-21] (ang.).
  54. ↑ a b c d Ristujczina 2020 ↓, s. 132.
  55. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 22.
  56. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 130–132, 153.
  57. ↑ a b Ristujczina 2020 ↓, s. 150.
  58. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 122–125, 143, 148, 153–154, 156.
  59. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 144.
  60. ↑ a b c Girardi 2006 ↓, s. 28.
  61. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 146.
  62. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 167.
  63. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 158–159, 162, 164.
  64. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 158, 166.
  65. ↑ a b Ristujczina 2020 ↓, s. 262.
  66. ↑ a b c Girardi 2006 ↓, s. 36.
  67. ↑ Wielcy malarze 1999 ↓, s. 11.
  68. ↑ a b c Girardi 2006 ↓, s. 37.
  69. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 51-52.
  70. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 46.
  71. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 179.
  72. ↑ Wielcy malarze 1999 ↓, s. 4.
  73. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 50.
  74. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 52–53.
  75. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 52.
  76. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 54–55.
  77. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 54.
  78. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 54, 56.
  79. ↑ a b Estreicher 1986 ↓, s. 419, 421.
  80. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 58.
  81. ↑ a b c d Estreicher 1986 ↓, s. 419.
  82. ↑ a b Isaacson 2019 ↓, s. 626.
  83. ↑ a b c Sarnecka 2019 ↓, s. 87.
  84. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 55.
  85. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 62.
  86. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 64.
  87. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 64-65.
  88. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 239.
  89. ↑ Stadler 1992 ↓, s. 184.
  90. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 90, 96.
  91. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 284.
  92. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 98.
  93. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 286.
  94. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 92.
  95. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 99.
  96. ↑ a b c Girardi 2006 ↓, s. 100.
  97. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 316.
  98. ↑ Estreicher 1986 ↓, s. 421.
  99. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 72.
  100. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 76.
  101. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 78.
  102. ↑ a b Ristujczina 2020 ↓, s. 232.
  103. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 236.
  104. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 231.
  105. ↑ a b c Girardi 2006 ↓, s. 106.
  106. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 80.
  107. ↑ a b Portrait of Tommaso Inghirami, known as “Phaedra” [online], uffizi.it [dostęp 2025-04-30] (ang.).
  108. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 72–73.
  109. ↑ a b Ristujczina 2020 ↓, s. 261.
  110. ↑ a b c Girardi 2006 ↓, s. 73.
  111. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 48.
  112. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 49.
  113. ↑ a b Ristujczina 2020 ↓, s. 264.
  114. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 264, 268, 271, 273–274, 277–278.
  115. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 85, 105.
  116. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 278.
  117. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 74-75.
  118. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 287–288.
  119. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 83.
  120. ↑ a b c d e Girardi 2006 ↓, s. 114.
  121. ↑ a b c Ristujczina 2020 ↓, s. 298–299.
  122. ↑ a b c Woman with a Veil (La Donna Velata) [online], wga.hu [dostęp 2025-04-30] (ang.).
  123. ↑ a b c Ristujczina 2020 ↓, s. 296.
  124. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 110.
  125. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 112.
  126. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 113.
  127. ↑ a b c Sarnecka 2019 ↓, s. 88.
  128. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 348.
  129. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 118.
  130. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 351.
  131. ↑ Stadler 1992 ↓, s. 187.
  132. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 108.
  133. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 326.
  134. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 104.
  135. ↑ a b Ristujczina 2020 ↓, s. 366.
  136. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 364.
  137. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 91, 122, 143.
  138. ↑ a b Stadler 1992 ↓, s. 185.
  139. ↑ Pope Leo X with Cardinals Giulio de' Medici and Luigi de' Rossi [online], wga.hu [dostęp 2025-04-06] (ang.).
  140. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 126.
  141. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 120–121.
  142. ↑ a b c Ristujczina 2020 ↓, s. 363.
  143. ↑ a b Wielcy malarze 1999 ↓, s. 30.
  144. ↑ a b Double Portrait [online], wga.hu [dostęp 2025-04-21] (ang.).
  145. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 116.
  146. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 143, 292.
  147. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 292.
  148. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 294.
  149. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 284, 286.
  150. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 284–285.
  151. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 377.
  152. ↑ a b c Girardi 2006 ↓, s. 8.
  153. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 143.
  154. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 130.
  155. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 23.
  156. ↑ Wielcy malarze 1999 ↓, s. 5.
  157. ↑ Estreicher 1986 ↓, s. 422.
  158. ↑ Zöllner 2005 ↓, s. 75.
  159. ↑ Ałpatow 1964 ↓, s. 58.
  160. ↑ a b Ristujczina 2020 ↓, s. 9.
  161. ↑ a b Estreicher 1986 ↓, s. 412.
  162. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 8, 227.
  163. ↑ a b Ristujczina 2020 ↓, s. 10.
  164. ↑ Sarnecka 2019 ↓, s. 85, 87.
  165. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 22–23.
  166. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 382.
  167. ↑ a b Ristujczina 2020 ↓, s. 14.
  168. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 384.
  169. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 19.
  170. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 20.
  171. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 392–393.
  172. ↑ a b Ristujczina 2020 ↓, s. 22.
  173. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 12.
  174. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 359–360.
  175. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 18.
  176. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 8–9, 23, 292, 295.
  177. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 79.
  178. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 81.
  179. ↑ Angel (fragment of the Baronci Altarpiece) [online], lib-art.com [dostęp 2025-04-05] (ang.).
  180. ↑ Madonna and Child Enthroned with Saints [online], metmuseum.org [dostęp 2025-04-05] (ang.).
  181. ↑ a b Ristujczina 2020 ↓, s. 88.
  182. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 107.
  183. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 89.
  184. ↑ a b Ristujczina 2020 ↓, s. 99.
  185. ↑ Raffaello Sanzio, Crowning of the Virgin [online], museivaticani.va [dostęp 2025-04-05] (ang.).
  186. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 135.
  187. ↑ The Annunciation (1502 – 1503) by Raphael [online], artchive.com [dostęp 2025-04-06] (ang.).
  188. ↑ a b c d e f Cepik 1990 ↓, s. 388.
  189. ↑ The Adoration of the Magi (Oddi altar, predella) [online], wga.hu [dostęp 2025-04-06] (ang.).
  190. ↑ Мадонна с Младенцем (Мадонна Конестабиле) [online], hermitagemuseum.org [dostęp 2025-04-30] (ros.).
  191. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 11.
  192. ↑ Portrait of Guidubaldo da Montefeltro [online], uffizi.it [dostęp 2025-04-06] (ang.).
  193. ↑ The Mond Crucifixion [online], nationalgallery.org.uk [dostęp 2025-04-17] (ang.).
  194. ↑ a b Ristujczina 2020 ↓, s. 125.
  195. ↑ St Michael and the Dragon [online], wga.hu [dostęp 2025-04-06] (ang.).
  196. ↑ The Marriage of the Virgin [online], pinacotecabrera.org [dostęp 2025-04-05] (ang.).
  197. ↑ The Dream of a Knight [online], nationalgallery.org.uk [dostęp 2025-04-05] (ang.).
  198. ↑ Rafael, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2025-04-06].
  199. ↑ Portrait of Pietro Bembo [online], wga.hu [dostęp 2025-04-05] (ang.).
  200. ↑ The Three Graces [online], wga.hu [dostęp 2025-04-12] (ang.).
  201. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 159.
  202. ↑ Young Man with an Apple [online], wga.hu [dostęp 2025-04-05] (ang.).
  203. ↑ Wielcy malarze 1999 ↓, s. 9.
  204. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 123.
  205. ↑ The Ansidei Madonna [online], nationalgallery.org.uk [dostęp 2025-04-05] [zarchiwizowane z adresu 2009-05-07] (ang.).
  206. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 148.
  207. ↑ Terranuova Madonna [online], wga.hu [dostęp 2025-04-12] (ang.).
  208. ↑ Lady with a Unicorn [online], wga.hu [dostęp 2025-04-05] (ang.).
  209. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 33.
  210. ↑ Paintings during the stay in Florence (1505-06) [online], wga.hu [dostęp 2025-04-05] (ang.).
  211. ↑ Portrait of a Woman (La Donna Gravida) [online], wga.hu [dostęp 2025-04-05] (ang.).
  212. ↑ Raffael (1483-1520) Die Heilige Familie aus dem Hause Canigiani, um 1505/1506 [online], sammlung.pinakothek.de [dostęp 2025-04-06] (niem.).
  213. ↑ Jowita Jagla, Rafael Santi „Madonna ze szczygłem” [online], niezlasztuka.net, 20 czerwca 2020 [dostęp 2025-04-04].
  214. ↑ Portrait of Agnolo Doni [online], wga.hu [dostęp 2025-04-05] (ang.).
  215. ↑ Portrait of Maddalena Doni [online], wga.hu [dostęp 2025-04-05] (ang.).
  216. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 134.
  217. ↑ a b Ristujczina 2020 ↓, s. 131.
  218. ↑ Raphael Orléans Madonna [online], pubhist.com [dostęp 2025-04-06] (ang.).
  219. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 124.
  220. ↑ Saint George and the Dragon, c. 1506 [online], nga.gov [dostęp 2025-04-24] (ang.).
  221. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 9.
  222. ↑ Self portrait [online], uffizi.it [dostęp 2025-04-05] (ang.).
  223. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 143.
  224. ↑ Madonna of Belvedere (Madonna del Prato) [online], wga.hu [dostęp 2025-04-06] (ang.).
  225. ↑ a b Ristujczina 2020 ↓, s. 154.
  226. ↑ Św. Rodzina z jagnięciem [online], cyfrowe.mnw.art.pl [dostęp 2025-04-13].
  227. ↑ The Holy Family with a Lamb [online], museodelprado.es [dostęp 2025-04-13] (ang.).
  228. ↑ The Virgin and Child with Saint John the Baptist (La Belle Jardinière) [online], wga.hu [dostęp 2025-04-05] (ang.).
  229. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 164.
  230. ↑ Portrait of a Woman (La Muta) [online], wga.hu [dostęp 2025-04-05] (ang.).
  231. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 40.
  232. ↑ The Entombment [online], wga.hu [dostęp 2025-04-05] (ang.).
  233. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 153.
  234. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 43.
  235. ↑ Мадонна под балдахином [online], arthive.com [dostęp 2025-04-05] (ros.).
  236. ↑ Wielcy malarze 1999 ↓, s. 19.
  237. ↑ Madonna and Child (The Tempi Madonna) [online], wga.hu [dostęp 2025-04-05] (ang.).
  238. ↑ The Niccolini-Cowper Madonna, 1508 [online], nga.gov [dostęp 2025-04-21] (ang.).
  239. ↑ Colonna Madonna [online], wga.hu [dostęp 2025-04-21] (ang.).
  240. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 85.
  241. ↑ The Alba Madonna, c. 1510 [online], nga.gov [dostęp 2025-04-06] (ang.).
  242. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 268.
  243. ↑ Portrait of a Cardinal [online], wga.hu [dostęp 2025-04-05] (ang.).
  244. ↑ a b c d e f g Cepik 1990 ↓, s. 389.
  245. ↑ Portret młodzieńca [online], zbiory.mnk.pl [dostęp 2025-04-05].
  246. ↑ Anna Cirocka, Rafael Santi „Portret papieża Juliusza II” [online], niezlasztuka.pl, 14 czerwca 2020 [dostęp 2025-04-04].
  247. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 265.
  248. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 75.
  249. ↑ The Madonna of Foligno [online], wga.hu [dostęp 2025-04-06] (ang.).
  250. ↑ Madonna col Bambino e i santi Elisabetta, Maddalena (?) e Giovanni Battista detta “Madonna dell’Impannata” [online], uffizi.it [dostęp 2025-04-06] (ang.).
  251. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 267.
  252. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 105.
  253. ↑ La Vierge au diadème bleu [online], collections.louvre.fr [dostęp 2025-04-06] (fr.).
  254. ↑ Lucyna Urbańska Kidoń, Rafael Santi „Madonna Sykstyńska” [online], niezlasztuka.pl, 20 lipca 2019 [dostęp 2025-04-04].
  255. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 84.
  256. ↑ The Holy Family with Raphael, Tobias and Saint Jerome, or the Virgin with a Fish [online], museodelprado.es [dostęp 2025-04-06] (ang.).
  257. ↑ Rafael, Madonna della Sedia [online], encyklopedia.pwn.pl [dostęp 2025-04-06].
  258. ↑ St Cecilia [online], wga.hu [dostęp 2025-04-06] (ang.).
  259. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 342.
  260. ↑ Bindo Altoviti, c. 1515 [online], nga.gov [dostęp 2025-04-06] (ang.).
  261. ↑ Portrait of Baldassare Castiglione (c. 1514-15) by Raphael [online], artchive.com [dostęp 2025-04-06] (ang.).
  262. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 119.
  263. ↑ Caída en el camino del Calvario [online], museodelprado.es [dostęp 2025-04-06] (hiszp.).
  264. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 389.
  265. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 344.
  266. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 347.
  267. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 111.
  268. ↑ Portrait of Cardinal Bibbiena [online], wga.hu [dostęp 2025-05-02] (ang.).
  269. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 122.
  270. ↑ Raffaello Sanzio, The Transfiguration [online], museivaticani.va [dostęp 2025-04-06] (ang.).
  271. ↑ a b Ristujczina 2020 ↓, s. 346.
  272. ↑ La Sagrada Familia con san Juanito, o Virgen de la Rosa [online], museodelprado.es [dostęp 2025-04-06] (hiszp.).
  273. ↑ Hl. Margarete [online], bilddatenbank.khm.at [dostęp 2025-04-06] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-04] (niem.).
  274. ↑ Jesús María Caamaño Martínez, Sagrada Familia, llamada la Perla [Rafael] [online], museodelprado.es [dostęp 2025-04-06] (hiszp.).
  275. ↑ a b Girardi 2006 ↓, s. 121.
  276. ↑ La Sainte Famille, dit La Grande Sainte Famille de François Ier [online], collections.louvre.fr [dostęp 2025-04-06] (fr.).
  277. ↑ Saint Michel terrassant le démon, dit Le Grand Saint Michel [online], collections.louvre.fr [dostęp 2025-04-06] (fr.).
  278. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 91.
  279. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 359.
  280. ↑ Pope Leo X with Cardinals Giulio de' Medici and Luigi de' Rossi [online], wga.hu [dostęp 2025-04-12] (ang.).
  281. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 387.
  282. ↑ Agata Dobosz, Rafael Santi „La Fornarina” [online], niezlasztuka.net, 17 września 2021 [dostęp 2025-04-04].
  283. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 343.
  284. ↑ Stanza della Segnatura [online], museivaticani.va [dostęp 2025-04-05] (wł.).
  285. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 56.
  286. ↑ Disputation of the Holy Sacrament (La Disputa) [online], wga.hu [dostęp 2025-04-05] (ang.).
  287. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 60.
  288. ↑ The Parnassus [online], wga.hu [dostęp 2025-04-05] (ang.).
  289. ↑ Szkoła Ateńska [online], isztuka.edu.pl [dostęp 2025-04-05].
  290. ↑ The School of Athens [online], wga.hu [dostęp 2025-04-05] (ang.).
  291. ↑ Stanza di Eliodoro [online], wga.hu [dostęp 2025-04-05] (ang.).
  292. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 66.
  293. ↑ The Expulsion of Heliodorus from the Temple [online], wga.hu [dostęp 2025-04-05] (ang.).
  294. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 68.
  295. ↑ The Mass at Bolsena [online], wga.hu [dostęp 2025-04-05] (ang.).
  296. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 65.
  297. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 256.
  298. ↑ The Meeting between Leo the Great and Attila [online], wga.hu [dostęp 2025-04-05] (ang.).
  299. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 70.
  300. ↑ The Liberation of St Peter [online], wga.hu [dostęp 2025-04-05] (ang.).
  301. ↑ Stanza dell'Incendio di Borgo [online], museivaticani.va [dostęp 2025-04-05] (wł.).
  302. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 310.
  303. ↑ The Fire in the Borgo [online], wga.hu [dostęp 2025-04-06] (ang.).
  304. ↑ The Battle of Ostia [online], wga.hu [dostęp 2025-05-04] (ang.).
  305. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 303–304.
  306. ↑ The Prophet Isaiah [online], wga.hu [dostęp 2025-04-06] (ang.).
  307. ↑ Girardi 2006 ↓, s. 81.
  308. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 237.
  309. ↑ The Sibyls [online], wga.hu [dostęp 2025-04-06] (ang.).
  310. ↑ The Voyage of Galatea [online], wga.hu [dostęp 2025-04-06] (ang.).
  311. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 313–315.
  312. ↑ a b c d e Ristujczina 2020 ↓, s. 313.
  313. ↑ The Miraculous Draught of Fishes (Luke 5: 1-11) [online], collections.vam.ac.uk [dostęp 2025-04-19] (ang.).
  314. ↑ Christ's Charge to Peter (Matthew 16: 18-19, John 21: 15-17) [online], collections.vam.ac.uk [dostęp 2025-04-19] (ang.).
  315. ↑ The Healing of the Lame Man (Acts 3: 1-8) [online], collections.vam.ac.uk [dostęp 2025-04-19] (ang.).
  316. ↑ The Death of Ananias (Acts 5: 1-5) [online], collections.vam.ac.uk [dostęp 2025-04-19] (ang.).
  317. ↑ Ristujczina 2020 ↓, s. 314, 317.
  318. ↑ a b c d Ristujczina 2020 ↓, s. 314.
  319. ↑ The Sacrifice at Lystra (Act 14: 8-18) [online], collections.vam.ac.uk [dostęp 2025-04-19] (ang.).
  320. ↑ Paul Preaching at Athens (Acts 17: 16-34) [online], collections.vam.ac.uk [dostęp 2025-04-19] (ang.).
  321. ↑ The Conversion of the Proconsul (Acts 13: 6-12) [online], collections.vam.ac.uk [dostęp 2025-04-19] (ang.).

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Michał W. Ałpatow, Historia sztuki. Tom III. Renesans i barok, Warszawa: Arkady, 1964.
  • Jerzy Cepik, Rafael. Opowieść biograficzna, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1990.
  • Karol Estreicher, Historia sztuki w zarysie, Warszawa, Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986, ISBN 83-01-03664-8.
  • Monica Girardi, KLASYCY SZTUKI. Rafael, Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 2006, ISBN 978-83-60529-00-3.
  • Walter Isaacson, Leonardo da Vinci, Kraków: Insignis Media, 2019, ISBN 978-83-66071-41-4.
  • Wojciech Król (red.), Wielcy malarze. Ich życie, inspiracje i dzieła. Nr 38 Rafael, Eaglemoss Polska, 1999, ISSN 1505-9464.
  • Luba Ristujczina, Rafael Santi, Bielsko-Biała: Dragon, 2020, ISBN 978-83-8172-638-2.
  • Zuzanna Sarnecka, „Posługuję się ideą, jaka się w moim umyśle pojawia”. GIGANCI RENESANSU. Leonardo był jednym z wielu, „Pomocnik Historyczny. Leonardo da Vinci 1452–1519. Człowiek renesansu i jego epoka”, 3, 2019.
  • Hubert Stadler, Leksykon papieży i soborów, Warszawa: Oficyna Panda, 1992, ISBN 83-85465-17-0.
  • Frank Zöllner, Leonardo da Vinci 1452–1519, Warszawa: Taschen, Edipresse Polska S. A., 2005, ISBN 83-89571-85-4.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Dzieła Rafaela
Wczesne dzieła
Okres florencki
Okres rzymski

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Rafael_Santi&oldid=76753956”