Dialekty języka polskiego
.png)
Dialekty języka polskiego – regionalne odmiany języka polskiego, używane na terenie Polski i Kresów Wschodnich. Wykazują znaczną odrębność od polszczyzny standardowej (zwanej też ogólną lub literacką[a]), głównie w zakresie fonetyki i leksyki.
Z obiegowymi dialektami polszczyzny związane są cztery podobne do siebie zjawiska fonetyczne: mazurzenie, szadzenie, jabłonkowanie i kaszubienie. Innymi cechami charakterystycznymi niektórych gwar polskich są: bylaczenie (gwary północnokaszubskie) i brak wałczenia (gwary wschodnie Mazowsza i gwary Kresów Wschodnich).
Polszczyzna standardowa w Polsce zajmuje dominującą pozycję społeczną, a równocześnie istnieje negatywne nastawienie do zróżnicowania w postaci odmian regionalnych i cech niestandardowych[1][2]. Dialekty polskie zostały w ogromnej mierze porzucone na rzecz języka ogólnopolskiego, który ma charakter odmiany prestiżowej, o wysokim poziomie ekspansji społecznej i geograficznej[3][4]. Występują też kody mieszane, będące zjawiskiem pośrednim między standardem a dialektami tradycyjnymi[5]. Tradycyjne dialekty polszczyzny są w większej mierze właściwe dla społeczności wiejskich lub małomiasteczkowych[3][4].
Z punktu widzenia lingwistyki język ogólnopolski również można zaliczyć do dialektów języka polskiego[4]. Jest to tzw. dialekt standardowy[6] lub dialekt kulturalny[7][8]. Artykuł ten koncentruje się jednak na silnie zróżnicowanych, tradycyjnych odmianach terytorialnych języka polskiego.
Dialekty
[edytuj | edytuj kod]Obszar występowania ludowej polszczyzny pokrywa się obecnie mniej więcej z terytoriami dawnej II Rzeczypospolitej, czyli Polski bez Pomorza Zachodniego, ziemi lubuskiej, Łużyc, Dolnego Śląska i północnej części polskich Prus Wschodnich, ale z zachodnimi Białorusią i Ukrainą oraz południowo-wschodnią Litwą (głównie Wileńszczyzną). Na ziemiach odzyskanych używa się odmiany zwanej nieprecyzyjnie nowymi dialektami mieszanymi, czyli dialektu kulturalnego z niewielkimi naleciałościami regionalnymi z dowolnych dialektów, głównie kresowych.
Dialekty języka polskiego dzielą się na dwie grupy:
- lądową (wschodniolechicką) – Wielkopolska, Małopolska, Śląsk, Mazowsze
- pomorską (środkowolechicką), reprezentowaną przez etnolekt kaszubski – Kaszuby.
Charakterystyka
[edytuj | edytuj kod]Dialekty w Polsce:
- dialekt wielkopolski – podstawa języka literackiego, nie występuje w nim mazurzenie (poza gwarą Mazurów wieleńskich), występują w nim prawidłowe samogłoski nosowe ą i ę, jednakże o innej barwie (odpowiednio u nosowe i y nosowe)
- dialekt chełmińsko-kociewsko-warmiński – wyodrębniany przez Stanisława Urbańczyka subdialekt, podkreślający związek gwar ziemi chełmińskiej, Kociewia i Warmii, w większości opracowań nieuwzględniany
- dialekt małopolski – dialekt, który odegrał kluczową rolę w drugiej fazie kształtowania się polszczyzny literackiej; charakteryzuje się mazurzeniem, częściowo odnosowionymi (rozłożonymi) samogłoskami nosowymi ą i ę, jednak o ogólnopolskiej barwie (oN i eN)
- dialekt mazowiecki – bardzo odrębny od języka ogólnego, innowacyjny nie tylko pośród dialektów języka polskiego, ale również i języków słowiańskich, wraz ze wzrostem politycznego znaczenia Mazowsza w kraju zaczął wywierać wpływ na język ogólny, jednak w dość niewielkim stopniu, głównie w słowotwórstwie, wpływając głównie na kształt ogólnopolskiej mowy potocznej; charakteryzuje się mazurzeniem, sporadycznym szadzeniem (Suwalszczyzna) i jabłonkowaniem (Warmia), całkowitym odnosowieniem samogłosek nosowych ą i ę o różnych barwach (głównie o(N) i a(N))
- dialekt śląski – dialekt archaiczny pod względem słownictwa, słowotwórstwa i składni, po części mazurzący, sporadycznie pojawia się również jabłonkowanie, samogłoski nosowe ą i ę w różnych stopniach nosowości o barwie ó i a/y (zależnie od pozycji i regionu); widoczne wpływy języka czeskiego, języków łużyckich i języka niemieckiego
- dialekt kaszubski (określany także jako osobny język)[4] – najbardziej odrębny i archaiczny wśród polskich dialektów, występuje w nim kaszubienie, unikalna samogłoska szwa, nieodnosowione samogłoski nosowe ą i ę realizowane jako u nosowe i a nosowe, posiada część cech znanych językowi połabskiemu a nieobecnych w języku polskim, widoczne są również wpływy języka dolnoniemieckiego
- nowe dialekty mieszane – mieszanina gwar przeniesionych z Kresów i innych części kraju na ziemie odzyskane, ze względu na brak spójności i odrębność od reszty kraju oraz większą praktyczność używania języka ogólnego, jest ona w zaniku, brak cech charakterystycznych dla całego obszaru; na wsiach, u osób starszych, może pojawiać się mazurzenie i labializacja.
Dialekty używane poza obecnymi granicami Polski, na Kresach Wschodnich, kolektywnie nazywane polszczyzną kresową:
- dialekt północnokresowy – dialekt, który występuje na terenie dzisiejszej Litwy i Białorusi, wyodrębnił się z dialektu mazowieckiego, widoczne są w nim wpływy języka białoruskiego i nieliczne litewskiego;
- dialekt południowokresowy – dialekt występujący na terenie obecnej Ukrainy, wyodrębnił się z dialektu małopolskiego, charakteryzuje się wpływami języka ukraińskiego.
Kształtowanie i rozwój
[edytuj | edytuj kod]
Historia dialektów języka polskiego sięga czasów przedpiastowskich skupisk plemiennych – Pomorzan (Pomorze), Polan (Wielkopolska), Wiślan (Małopolska), Mazowszan (Mazowsze) i Ślężan (Śląsk)[9].
Rozwój dialektów polskich można podzielić na cztery okresy[10]:
- od początku państwowości polskiej do wieku XVI
Ludność polska posługuje się powszechnie dialektami ludowymi, ale z czasem wśród inteligencji wykształca się forma tzw. dialektu kulturalnego, będąca początkiem unifikacji i integracji językowej narodu polskiego. W zależności od znaczenia regionów kraju język literacki rozwija się początkowo w Wielkopolsce, później w Małopolsce. Ludność wiejska kontynuuje tradycje posługiwania się rodzimymi gwarami.
- od lat trzydziestych XVI wieku do lat dwudziestych wieku XX
Znaczenie języka literackiego zaczyna wzrastać kosztem regionalnych odmian polszczyzny. Język ogólnopolski przejmuje rolę środka komunikacji warstw wykształconych, w tym duchowieństwa, szlachty i mieszczaństwa. Dialekty stają się mową ludności wiejskiej, kształtują się także gwary miejskie.
- lata 1925–1955
Procesy scalające języka nasilają się wraz z rozwojem mediów i wykształcania się klas społeczeństwa.
- od lat 60. do czasów obecnych
Postępujący zanik dialektów ludowych na rzecz uniwersalnego języka ogólnopolskiego.
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Wąsko rozumiany język literacki (sensu stricto) to pisana odmiana języka ogólnego. Por. Bogdan Walczak, Geneza polskiego języka literackiego, „Teksty Drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja”, 3 (27), 1994, s. 35–47, patrz s. 35, przyp. 1.; Stanisław Urbańczyk (red.), Encyklopedia języka polskiego, wyd. 2 popr., uzup., Wrocław etc.: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1991, s. 134–135, ISBN 83-04-029-94-4.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Ernst Håkon Jahr, Karol Janicki, The function of the standard variety: a contrastive study of Norwegian and Polish, „International Journal of the Sociology of Language”, 115, 1995, s. 25–46, DOI: 10.1515/ijsl.1995.115.25, ISSN 1613-3668 [dostęp 2023-10-02] (ang.).
- ↑ Peter Trudgill, Jeffrey Harling and Csaba Pléh (eds) When East met West: Sociolinguistics in the former Socialist Bloc (recenzja), „Multilingua”, 19 (1–2), Language contact in East-Central Europe, 2000, s. 190–195, DOI: 10.1515/mult.2000.19.1-2.169, ISSN 1613-3684 (ang.), patrz s. 193–194.
- ↑ a b Tomasz Kamusella, Na marginesie pierwszego tomu „Słownika gwar śląskich”, „Przegląd Zachodni”, nr 3, 2002, s. 159–172 [dostęp 2024-11-23], patrz s. 160.
- ↑ a b c d Anna Berlińska, Teaching Mother Tongue Polish, [w:] Witold Tulasiewicz, Anthony Adams (red.), Teaching the Mother Tongue in a Multilingual Europe, London–New York: Continuum, 2005, s. 163–173, ISBN 978-0-8264-7027-0, OCLC 232292774 (ang.), patrz s. 166.
- ↑ Justyna Leśniewska, Zygmunt Mazur, Polish in Poland and abroad, [w:] Guus Extra, Durk Gorter (red.), Multilingual Europe: Facts and Policies, Berlin–New York: Walter de Gruyter, 2008 (Contributions to the Sociology of Language 96), s. 111–134, DOI: 10.1515/9783110208351.2.111, ISBN 978-3-11-020835-1, OCLC 232002185 (ang.), patrz s. 114–115.
- ↑ William McGregor, Linguistics: An Introduction, London: Continuum, 2009, s. 160, ISBN 978-1-84706-367-0 (ang.).
- ↑ Marta Andruszkiewicz, Język jako kategoria prawoznawstwa, [w:] Adam Jamróz, Stanisław Bożyk (red.), Z zagadnień współczesnych społeczeństw demokratycznych, Białystok: Temida 2, 2006, s. 43–62, ISBN 978-83-89620-15-6, OCLC 71830039, patrz s. 49.
- ↑ Aleksander Wilkoń, Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny, wyd. 2, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2000 (Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 1875), s. 7, ISBN 83-226-0975-2, OCLC 1290988919.
- ↑ Stanisław Dubisz, Halina Karaś, Nijola Kolis: Dialekty i gwary polskie. Wyd. I. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1995, s. 169. ISBN 83-2140989-X.
- ↑ Halina Karaś, Dialekty polskie – historia, [w:] Gwary polskie – przewodnik multimedialny [online], gwarypolskie.uw.edu.pl [dostęp 2010-11-06] [zarchiwizowane z adresu 2013-11-14].