Tata surya

Tata Surya èngghi panèka kompolan bhârâng langngè' sè aèssè settong bintang sè èsebbhut Mata'arè bân sadhâjâ objèk sè cekka' kalabân gaya gravitasina. Objèk-objèk kasebbhut tamaso' bâllu' Planèt sè ampon èkaonèngè kalabân orbif sè abentu' èlips, lèma' planèt pentèt/katai, 290 satelit alami sè ampon èidèntifikasi, ^[1] bân juta'an bhârâng langngè' (mètèor, astèroid, komèt) laènna.

Tata Surya èbâgi dhâddhi Mata'arè, empa' Planèt bâgiyân ḍâlem, sabbhu' astèroid, empa' planèt bâgiyân lowar, bân è bâgiyân palèng lowar sabbhu' Kuiper bân pèngghirân kadhunong. Onḍem Oort ra-kèra bâḍâ è kennengngan palèng jhâu sè jârâ'na sakètar saèbu kalè è lowar bâgiyân sè palèng lowar.

Aḍhâsar jârâ'na ḍâri Mata'arè, bâllu' planèt Tata Surya panèka Mèrkurius (57,9 juta km), Vènus (108 juta km), Bhumè (150 juta km), Mars (228 juta km), Jupiter (779 juta km), Saturnus (1.430 juta km), Uranus (2.880 juta km), bân Nèptunus (4.500 juta km). Kaempa' planèt palèng ḍâlem, panèka Mèrkurius, Vènus, Bhumè, bân Mars panèka planè kabhumèan sè aèssè to-bâto bân logam. Kaempa' planèt palèng lowar panèka planèt raksasa sè jhâu lebbi rajâ ḍâri planèt kabhumèan. Ḍuwâ' planèt palèng rajâ, Jupiter bân Saturnus panèka planèt gas sè sabâgiyân bânnya' aèssè hidrogèn bân hèlium. Ḍuwâ' planèt laènna, Uranus bân Nèptunus, panèka planèt raksasa ès sè aèssè senyawa kalabân titik kalèllè lebbi tèngghi ḍâri hidrogèn bân hèlium, èsebbhut senyawa volatil akadhi aèng, amonia, bân mètana.

Sajjhek pertengnga'an 2008, bâḍâ lèma' objèk angghâsa sè èkalompo'aghi mènangka planèt katai. Orbit planèt-planèt katai, kajhâbhâ Ceres, bâḍâ è kennengngan lebbi jhâu ḍâri Nèptunus. Lèma' planèt katai kasebbhut èantarana Ceres (415 juta km è sabbhu' astèroid; lambâ' èkalompo'aghi mènangka planèt kapèng lèma:), Pluto (5.906 juta km.; lambâ' èkalompo'aghi mènangka planèt kapèng sanga'), Haumea (6.450 juta km), Makemake (6.850 juta km), bân Eris (10.100 juta km).

Mennem ḍâri bâllu' planèt bân tello' ḍâri lèma' planèt katai ka'ḍissa èkalèng-lèngè kalabân satelit alam. Sadhâjâna planèt bâgiyân lowar èkalèng-lèngè kalabân sello' planèt sè aèssè beddhi bân partikel laèn.

Asal osol

Bânnya' hipotèsis tentang asal osol Tata Surya ampon èjellasaghi sareng ahli, sajumbla è antarana:

Gerard Kuiper, panyokong Hipotèsis Kondensasi

Hipotèsis nèbula

Hipotèsis nèbula lu-ghâllu èjellassaghi sareng Emanuel Swedenborg (1688–1772)^[2] taon 1734 bân èsamporna'aghi sareng Immanuel Kant (1724–1804) è taon 1775. Hipotèsis sè mèbis jhughân èkembângaghi sareng Pierre Marquis de Laplace ^[3] sacara indèpendèn è taon 1796. Hipotèsis panèka lebbi èkennal kalabân Hipotèsis Nèbula Kant-Laplace, nyebbhuttaghi jhâ' è tahap awwâl, Tata Surya ghi' aropa kabut raksasa. Kabut panèka abentu' ḍâri beddhi, ès, bân gas sè èsebbhut nèbula, bân unsur gas sè sabâgiyân bânnya' hidrogèn. Gaya gravitasi sè èghâdhuwi nyebbâbaghi kabut ka'ḍissa sajân sakonnè' bân apoter ka larjâ' husus, suhu kabut sajân panas, bân akhèrra dhâddhi bintang raksasa (Mata'arè). Mata'arè raksasa terros sajân kènè' bân apoter sajân santa', bân sello'-sello' gas bân ès ngontal ka sakalèng-lèngnga Mata'arè. Sabâb gaya gravitasi, gas-gas kasebbhut ghâli asareng kalabân toronna suhuna bân abentu' planèt ḍâlem bân planèt lowar. Laplace adhâbu jhâ' orbit abentu' para' alèngkerra ḍâri planèt-planèt panèka konsèkuènsi ḍâri abentu'na planèt kasebbhut.^[4]

Hipotèsis lebbhur asat bintang

Hipotèsis lebbhur asat bintang lu-ghâllu èjellassaghi sareng James Jeans è taon 1917. Planèt èangghep abentu' sabâb masemma'na bintang laèn ka Mata'arè. Kabâḍâ'ân sè para' tabra'anna nyebbâbaghi sajumbla matèri è tarèk ḍâri Mata'arè bân bintang laèn kasebbhut sareng gaya lebbhur asar asareng ka'ḍissa, sè kamodiyân terkondènsasi dhâddhi planèt.^[4] Nangèng astronom Harold Jeffreyes taon 1929 nola' jhâ' tabra'an sè saka'ḍinto para' ta' mungkin kadhâddhiyân. ^[4] Sapanèka jhughân astronom Henry Norris Russel ajellasaghi kaberrâ'ânna ḍâ' hipotèsis kasebbhut.^[5]

Hipotèsis kondènsasi

Hipotèsis kondènsasi asalla èjellasaghi sareng astronom Bâlândhâ asmana G.P. Kuiper (1905—1973) è taon 1949. Hipotèsis kondènsasi ajellassaghi jhâ' Tata Surya abentu' ḍâri ebbal kabut raksasa sè apoter abentu' cakram raksasa. ^[6]

Sombher

↑ JPL Solar System Dynamics. ssd.jpl.nasa.gov. Aksès (2025–04–05)
↑ Swedenborg, Emanuel. 1734, (Principia) Latin: Opera Philosophica et Mineralia (English: Philosophical and Mineralogical Works), (Principia, Volume 1)
↑ See, T. J. J. (1909). "The Past History of the Earth as Inferred from the Mode of Formation of the Solar System". Proceedings of the American Philosophical Society. 48: 119.
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 M. M. Woolfson (1993). "The Solar System: Its Origin and Evolution". Journal of the Royal Astronomical Society. 34: 1–20.
↑ Benjamin Crowell (1998–2006). "5". Conservation Laws. lightandmatter.com. Archived from the original on 2010-12-14.{{cite book}}: CS1 maint: date format (link)
↑ Gerard Kuiper (1905 - 1973) | Astronomer. NASA Solar System Exploration. Aksès (2025–04–06)

[1] JPL Solar System Dynamics. ssd.jpl.nasa.gov. Aksès (2025–04–05)

[2] Swedenborg, Emanuel. 1734, (Principia) Latin: Opera Philosophica et Mineralia (English: Philosophical and Mineralogical Works), (Principia, Volume 1)

[3] See, T. J. J. (1909). "The Past History of the Earth as Inferred from the Mode of Formation of the Solar System". Proceedings of the American Philosophical Society. 48: 119.

[history-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 M. M. Woolfson (1993). "The Solar System: Its Origin and Evolution". Journal of the Royal Astronomical Society. 34: 1–20.

[5] Benjamin Crowell (1998–2006). "5". Conservation Laws. lightandmatter.com. Archived from the original on 2010-12-14.{{cite book}}: CS1 maint: date format (link)

[6] Gerard Kuiper (1905 - 1973) | Astronomer. NASA Solar System Exploration. Aksès (2025–04–06)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]