Fara í innihald

Venesúela

Breyta tenglum
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Bólivarska lýð­veldið Ven­esúela
República Bolivariana de Venezuela
Fáni Venesúela Skjaldarmerki Venesúela
Fáni Skjaldarmerki
Kjörorð:
Dios y Federación (spænska)
Guð og bandalag
Þjóðsöngur:
Gloria al Bravo Pueblo
Staðsetning Venesúela
Höfuðborg Karakas
Opinbert tungumál spænska
Stjórnarfar Sambandslýðveldi

Forseti Nicolás Maduro
Sjálfstæði
 • frá Spáni 5. júlí 1811 
 • frá Stór-Kólumbíu 13. janúar 1830 
 • Viðurkennt 29. mars 1845 
Flatarmál
 • Samtals
 • Vatn (%) 		32. sæti
916.445 km²
3,2
Mannfjöldi
 • Samtals (2023)
 • Þéttleiki byggðar 		53. sæti
30.518.260
34/km²
VLF (KMJ) áætl. 2023
 • Samtals 211,926 millj. dala (81. sæti)
 • Á mann 7.985 dalir (159. sæti)
VÞL (2022) 0.699 (119. sæti)
Gjaldmiðill bólívari (VES)
Tímabelti UTC-4
Þjóðarlén .ve
Landsnúmer +58

Venesúela (spænska: República Bolivariana de Venezuela) er land í norðurhluta Suður-Ameríku með strönd að Karíbahafi og Atlantshafi í norðri og landamæri að Gvæjana í austri, Brasilíu í suðri og Kólumbíu í vestri. Úti fyrir strönd Venesúela eru eyríkin Arúba, Hollensku Antillaeyjar og Trínidad og Tóbagó. Englafossar, hæsti foss heims, 979 metar að hæð, eru í Canaima-þjóðgarðinum í suðausturhluta Venesúela. Venesúela er eitt af þeim löndum heims þar sem líffræðileg fjölbreytni er talin mest. Landið nær frá Andesfjöllum í vestri að Amasónfrumskóginum í austri. Innan landamæra þess er stór hluti hitabeltisgresjunnar Los Llanos og það á auk þess strönd að Karíbahafi. Ósar Órinókófljóts eru í austurhluta landsins.

Spánverjar stofnuðu nýlendu í Venesúela árið 1522, þrátt fyrir mótspyrnu frumbyggja. Árið 1811 lýsti nýlendan yfir sjálfstæði, fyrst allra spænskra nýlendna í Suður-Ameríku. Árið 1821 varð Venesúela hluti af sambandsríkinu Stór-Kólumbíu sem náði yfir norðvesturhluta Suður-Ameríku og syðsta hluta Mið-Ameríku. Árið 1830 gerðu íbúar uppreisn undir stjórn José Antonio Páez sem varð í kjölfarið fyrsti forseti Venesúela. Þrælahald var afnumið í landinu árið 1854 en saga þess á 19. öld einkenndist af pólitískum óstöðugleika og einræði. Lýðræði var komið á árið 1958 en efnahagsáföll á 9. og 10. áratug 20. aldar leiddu til Caracazo-uppþotanna og tveggja valdaránstilrauna árið 1992. Í forsetakosningum árið 1998 komst Hugo Chávez til valda og stjórnlagaþing Venesúela 1999 samdi nýja stjórnarskrá. Eftir lát Chávez árið 2013 hófust útbreidd mótmæli og uppþot andstæðinga stjórnarinnar.

Venesúela er sambandsríki þar sem forsetinn leiðir ríkisstjórn. Landið skiptist í 23 fylki, höfuðborgarumdæmi Venesúela og alríkissvæði (eyjarnar undan strönd landsins). Venesúela gerir auk þess formlegt tilkall til landsvæðis í Gvæjana vestan við ána Essequibo (Guayana Esequiba).

Íbúar Venesúela eru um 29 milljónir og búa langflestir í borgum í norðurhluta landsins, þar af um þrjár milljónir í höfuðborginni, Caracas, sem er jafnframt stærsta borg landsins. Eftir að jarðolía fannst í landinu á fyrri hluta 20. aldar hefur Venesúela verið eitt mesta olíuútflutningsríki heims, en áður byggðist efnahagslíf landsins á kaffi- og kakóræktun. Lækkun olíuverðs á 9. áratugnum leiddi til skuldakreppu og langvinnrar efnahagskreppu þar sem hlutfall íbúa undir fátæktarmörkum náði 66% árið 1995 og verðbólga náði 100% árið 1996. Hækkun olíuverðs frá 2001 bætti um skeið hag landsins verulega og dró úr ójöfnuði og fátækt. Vöruskortur árið 2013 leiddi hins vegar til gengisfellingar og aukinnar verðbólgu. Frá árinu 2015 hafa um 4 milljónir flúið land vegna kreppunnar.[1]

Heiti

[breyta | breyta frumkóða]

Algengasta skýringin á heiti landsins er sú að Amerigo Vespucci, sem var siglingafræðingur í leiðangri Alonso de Ojeda 1499, hafi gefið landinu nafnið Veneziola eða „litlu Feneyjar“ út af stultuhúsum innfæddra við ströndina sem minntu hann á hús í Feneyjum.[2] Nafnið hafi síðan orðið Venezuela á spænsku.[3]

Einn áhafnarmeðlima leiðangursins, Martín Fernández de Enciso, gaf hins vegar þá skýringu á nafninu að innfæddir íbúar svæðisins hafi kallað sig Veneciuela. Það er því hugsanlegt að heiti landsins komi úr máli innfæddra.[4]

Opinberlega hét ríkið Estado de Venezuela frá 1830 til 1856, República de Venezuela frá 1856 til 1864, Estados Unidos de Venezuela frá 1864 til 1953 og aftur República de Venezuela frá 1953 til 1999.

Landfræði

[breyta | breyta frumkóða]
Hæðakort.

Venesúela liggur að norðurströnd Suður-Ameríku. Landið situr á Suður-Ameríkuflekanum. Það er alls 916.445 km2 að stærð með 882.050 af þurrlendi, sem gerir það að 33. stærsta landi heims. Landsvæði undir stjórn Venesúela liggur milli miðbaugs og 16. breiddargráðu norður, og 59. og 74. lengdargráðu vestur.

Landið er þríhyrningslaga. Strandlengjan í norðri er 2800 km að lengd og þar eru margar eyjar í Karíbahafi. Norðausturhluti hennar liggur að Atlantshafi. Venesúela skiptist nokkuð greinilega í fjögur landfræðileg héruð: Maracaibo-dældina í norðvestri, fjallgarðana í norðri sem liggja í austur-vestur frá landamærunum við Kólumbíu eftir Karíbahafsströndinni, slétturnar í miðju landsins, og Gvæjanahálendið í suðaustri.

Fjöllin í norðri eru nyrsti hluti Andesfjalla. Hæsti tindurinn, Pico Bolívar, 4979 metrar á hæð, er á þessu svæði. Í suðri liggur Gvæjanahálendið að norðurhluta Amasón. Þar eru líka Englafossar, hæstu fossar heims, auk stórra stapafjalla. Í miðju landinu eru stórar sléttur sem teygja sig frá landamærunum við Kólumbíu í vestri að ósum Órinókófljóts í austri. Órinókó myndar stærsta vatnasvið landsins. Það kemur upp á stærstu vatnaskilum álfunnar. Aðrar stórar ár eru Caroní-á og Apure-á.

Cayo de Agua, Los Roques í Karíbahafi.

Venesúela á landamæri að Kólumbíu í vestri, Gvæjana í austri og Brasilíu í suðri. Ýmis eyríki, eins og Trínidad og Tóbagó, Grenada, Curaçao, Arúba, og Sotavento-eyjar, liggja nærri strönd Venesúela. Venesúela á í landadeilum við Gvæjana (áður Bretland) vegna Essequibo-héraðs, og við Kólumbíu vegna Venesúelaflóa. Árið 1895 blossuðu deilurnar um Essequibo-á upp eftir tíu ára tilraunir til að leysa þær með samningaviðræðum. Deilunni var vísað til „hlutlausrar“ nefndar þar sem sátu fulltrúar Breta, Bandaríkjamanna og Rússa, en enginn fulltrúi frá Venesúela, sem úrskurðaði Bretlandi í vil.

Í Venesúela eru 44 þjóðgarðar sem ná yfir um 20% af landsvæðinu, og yfir 200 verndarsvæði sem þekja yfir helming landsins.[5][6]

Stjórnmál

[breyta | breyta frumkóða]

Stjórnsýslueiningar

[breyta | breyta frumkóða]

Venesúela skiptist í 23 fylki (estados) og eitt höfuðborgarumdæmi (distrito capital) sem nær yfir Caracas, auk alríkishéraða (dependencias federales). Sveitarfélög í Venesúela eru 335 talsins og skiptast í yfir 1000 sóknir. Árið 1969 var gefin út tilskipun um flokkun fylkjanna í níu héruð (regiones administrativas).

Landinu er oft skipt í tíu landfræðileg héruð sem sum hver eru í samræmi við veðurfarsleg og líflandfræðileg svæði. Í norðri eru Andesfjöll Venesúela og Coro-svæðið, fjalllendi í norðvesturhlutanum. Austan við það eru láglend svæði umhverfis Maracaibo-vatn og Venesúelaflóa. Strandfjöll Venesúela eru fjallgarðar sem liggja meðfram ströndinni og ná yfir hæðirnar umhverfis Caracas og fylkin Sucre og Monagas. Eyjar Venesúela eru allar eyjarnar sem heyra undir landið í Karíbahafi, þar á meðal Nueva Esparta og alríkishéruðin. Árósar Órinókófljóts liggja að Atlantshafi í norðaustri.

Fylki Höfuðstaður Fylki Höfuðstaður
Amazonas Puerto Ayacucho Mérida Mérida
Anzoátegui Barcelona Miranda Los Teques
Apure San Fernando de Apure Monagas Maturín
Aragua Maracay Nueva Esparta La Asunción
Barinas Barinas Portugesa Guanare
Bolívar Ciudad Bolívar Sucre Cumaná
Carabobo Valencia Táchira San Cristóbal
Cojedes San Carlos Trujillo Trujillo
Delta Amacuro Tucupita Yaracuy San Felipe
Caracas Caracas Zulia Maracaibo
Falcón Coro Vargas La Guaira
Guárico San Juan de los Morros Alríkisumdæmi1 El Gran Roque
Lara Barquisimeto
1 Alríkisumdæmin eru ekki fylki heldur sérstakar stjórnsýslueiningar.

Íbúar

[breyta | breyta frumkóða]
Í Ciudad Guayana búa tæplega 380 þúsund.

Venesúela er eitt af þéttbýlustu löndum Rómönsku Ameríku.[7][8] Mikill meirihluti íbúa Venesúela býr í borgum við norðurströndina, sérstaklega í stærstu borginni, Caracas. Um 93% íbúa búa í þéttbýli í norðurhluta landsins og 73% búa innan við 100 km frá ströndinni.[9] Nær helmingur af landrými Venesúela er sunnan við Órinókófljót, en aðeins 5% þjóðarinnar býr þar. Stærsta borgin sunnan við Órinókó er Ciudad Guayana, sem er sjötta stærsta þéttbýlissvæði landsins.[10] Aðrar stórar borgir eru Barquisimeto, Valencia, Maracay, Maracaibo, Barcelona-Puerto La Cruz, Mérida og San Cristóbal.

Samkvæmt Sameinuðu þjóðunum var íbúafjöldi Venesúela 28.199.867 árið 2021.[11] Samkvæmt rannsókn frá Universidad Central de Venezuela frá 2014 höfðu yfir 1,5 milljón Venesúelabúa, eða 4-6% landsmanna, flust brott frá 1999.[12][13]

Útlendingastofnun veitti á sínum tíma Venesúelum alþjóðlega vernd á Íslandi og sóttu þá á um fjórða þúsund um slíka vernd. Sú ákvörðun var síðar afturkölluð.[14][15] Íbúar á Íslandi fæddir í Venesúela voru tæplega 1400 árið 2024.[16]

Tilvísanir

[breyta | breyta frumkóða]
  1. ↑ „Venezuela crisis: Border with Colombia reopens after four months“. BBC. Sótt 8. júní 2019.
  2. ↑ Massabié, Germán (2008). Venezuela: A Petro-State Using Renewable Energies. Springer. ISBN 978-3-531-15994-2.
  3. ↑ Thomas, Hugh (2005). Rivers of Gold: The Rise of the Spanish Empire, from Columbus to Magellan. Random House. ISBN 978-0-375-50204-0.
  4. ↑ Castro, V. A. (2020). „Contextos y descontextos en Venezuela frente a los cambios y regresiones en América Latina“. Luchas sociales, justicia contextual y dignidad de los pueblos (PDF). Ariadna Ediciones. bls. 117.
  5. ↑ „Parques Nacionales de Venezuuela“. Inparques. 2019. Sótt 23.3.2025.
  6. ↑ „Venezuela - Terrestrial Protected Areas (% Of Total Land Area)“. Trading Economics. 2022. Sótt 23.3.2025.
  7. ↑ „South America“. Encarta. Afrit af upprunalegu geymt þann 21 apríl 2007. Sótt 13. mars 2007.
  8. ↑ „Annex tables“ (PDF). World Urbanization Prospects: The 1999 Revision. United Nations. Afrit (PDF) af uppruna á 28 ágúst 2003. Sótt 13. mars 2007.
  9. ↑ „Coastal and Marine Ecosystems—Venezuela“ (PDF). EarthTrends Country Profiles. World Resources Institute. 2003. Afrit af upprunalegu (PDF) geymt þann 18. mars 2007. Sótt 10. mars 2007.
  10. ↑ „Cuadro Magnitud y Estructura Demográfica“. Ine.gob.ve. Afrit af upprunalegu geymt þann 29. september 2011. Sótt 25 apríl 2010.
  11. ↑ „World Population Prospects“. Sameinuðu þjóðirnar. Sótt 17. júlí 2022.
  12. ↑ Maria Delgado, Antonio (28 ágúst 2014). „Venezuela agobiada por la fuga masiva de cerebros“. El Nuevo Herald. Afrit af upprunalegu geymt þann 27 ágúst 2014. Sótt 28 ágúst 2014.
  13. ↑ „El 90% de los venezolanos que se van tienen formación universitaria“. El Impulso. 23 ágúst 2014. Afrit af uppruna á 17 október 2015. Sótt 28 ágúst 2014.
  14. ↑ Ástrós Signýjardóttir (7.11.2024). „„Er í lagi að koma svona fram við fólk?"“. RÚV.
  15. ↑ Valgerður Gréta Guðmundsdóttir Gröndal (29.9.2023). „1500 manns frá Venesúela þurfa að yfirgefa landið hið fyrsta“. RÚV.
  16. ↑ „Mannfjöldi eftir fæðingarlandi, kyni og aldri 1. janúar 1998-2024“. Hagstofan. Sótt 26.3.2025.
  Þessi landafræðigrein er stubbur. Þú getur hjálpað til með því að bæta við greinina.
Sótt frá „https://is.wikipedia.org/w/index.php?title=Venesúela&oldid=1912047“