پرش به محتوا

مسیح

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
این مقاله دربارهٔ یکی از مفاهیم الهیات مسیحی است. برای عیسی ناصری، عیسی را ببینید. برای مفهوم یهودی، مسیحا را ببینید. برای افرادی با این نام، مسیح (نام) را ببینید. برای فیلمی با این نام، مسیح (فیلم) را ببینید.

الگو:مسیح === منابع اولیه مسیحی === :حلقه در الگو پیدا شد: الگو:سرافیمالگو:سپهررویین‌تن

چهار انجیل متعارف (مرقس، متی، لوقا و یوحنا) منابع اصلی برای مطالعهٔ زندگی و تعلیمات عیسی هستند.[۱][۲] علی‌رغم این، دیگر بخش‌های عهد جدید مانند رسائل پولُس نیز بخش‌های کلیدی زندگی وی را به متن کشیده‌است؛ مانند شام آخر در نامه اول به قرنتیان (حدود ۵۳–۵۴ میلادی) باب ۱۱ آیات ۲۳ تا ۲۶.[۳][۴][۵] اعمال رسولان شامل اشاراتی به اوایل تبلیغ عیسی و پیشگویی یحیی در ربط با آن است. باب اول اعمال رسولان حاوی اطلاعات بیشتری دربارهٔ عروج عیسی نسبت به چهار انجیل است.[۶][۷][۸] پولس در رسائل خود—که صحت تاریخی آن‌ها پذیرفته شده و قبل از اناجیل نوشته شده‌اند—چند مرتبه به سخنان و فرمان‌های عیسی اشاره می‌کند.[۹]

بعضی از فرقه‌های اولیه مسیحی منابع جداگانه‌ای برای تعلیم زندگی عیسی داشتند که عهد جدید شامل آن‌ها نمی‌شود، مانند انجیل توماس، انجیل پطرس، انجیل یهودا، انجیل یعقوب و دیگر انجیل‌هایی که معروف به اناجیل کاذبه هستند.[۱۰][۱۱] بیشتر پژوهشگران اتفاق نظر دارند که این انجیل‌ها بسیار بعدتر از انجیل‌های متعارف نوشته شده‌اند و اعتبار کمتری دارند.[۱۲][۱۳][۱۴]

اناجیل متعارف چهار روایت مجزا هستند که هرکدام توسط یک نویسنده مختلف نوشته شده‌است.[۱۵][۱۶] این نویسندگان همگی ناشناس هستند و سنت مسیحی آن‌ها را به چهار شخصی که ارتباطات نزدیک با عیسی داشتند منسوب می‌کند.[۱۷] مرقس به یوحنا مرقس،[۱۸] یکی از نزدیکان پطرس، متی به یکی از حواریون عیسی،[۱۷] لوقا به یکی از نزدیکان پولس[۱۷] و یوحنا به «آن حواری که عیسی دوستش می‌داشت» منسوب است.[۱۷][۱۹]

از مهم‌ترین زوایا جهت بررسی انجیل‌ها، در نظر گرفتن ژانری است که آن انجیل در آن قرار می‌گیرد.[۲۰] اینکه نویسندگان اناجیل قصد داشته‌اند رمان، افسانه، تاریخ یا زندگی‌نامه بنویسند، تأثیر عظیمی بر این موضوع دارد که چگونه باید آن‌ها را بررسی کرد. مطالعات اخیر بر این اجماع نظر دارند که انجیل‌ها در شاخه «زندگی‌نامه باستانی» قرار می‌گیرند.[۲۱][۲۲][۲۳] علی‌رغم اینکه با این دسته‌بندی مخالفت‌هایی هم شده،[۲۴] نظر کلی پژوهشگران چنین است.[۲۵][۲۶]

پاپیروسی از قرن سوم میلادی که انجیل لوقا به زبان یونانی بر روی آن نوشته شده‌است.

در ربط با صحت تاریخی این چهار انجیل، نظرها از اینکه آن‌ها توصیفات دقیقی از زندگی عیسی هستند[۲۷] تا اینکه اصلاً نمی‌شود آن‌ها را منبع تاریخی به حساب آورد، متفاوت است.[۲۸][۲۹][۳۰] مطابق اتفاق نظر گسترده‌ای که امروزه در میان پژوهشگران وجود دارد، انجیل‌های هم‌نوا (سه انجیل اول – متی، مرقس و لوقا) معتبرترین منابع برای زندگی عیسی هستند.[۳۱][۳۲][۳۳] در دفاع از اختلاف‌ها و ناسازگاری‌هایی که بین اناجیل وجود دارد، گفته شده‌است که این خود دلیلی برای صحت انجیل‌هاست؛ زیرا تفاوت‌ها احتمال توطئه و هم‌دستی را از بین برده و شباهت‌ها به مبدأ مشترک آن‌ها گواهی می‌دهد.[۳۴]

مطابق تقدم مرقس، انجیل مرقس قدیمی‌ترین در میان اناجیل هم‌نواست که بین سال‌های ۶۰ تا ۷۵ میلادی نوشته شده‌است. پس از آن انجیل متی (۶۵ تا ۸۵ م)، انجیل لوقا (۶۵ تا ۹۵ م) و انجیل یوحنا (۷۵ تا ۱۰۰ م) قرار دارند.[۳۵] به‌علاوه، بیشتر پژوهشگران موافقند که نویسندگان متی و لوقا از مرقس به عنوان یکی از منابع خود در زمان نوشتن انجیلشان بهره برده‌اند. از آنجا که متی و لوقا شامل اطلاعاتی هستند که در مرقس یافت نمی‌شود، پژوهشگران این‌گونه توضیح داده‌اند که آن دو نویسنده علاوه بر مرقس، از یک منبع دیگر (که به‌طور عمومی به آن منبع کیو می‌گویند) هم استفاده کرده‌اند.[۳۶]

سه انجیل هم‌نوا در محتوا، ترتیب روایت، زبان و ساختار بندها شباهت دارند.[۳۷][۳۸] نظر بیشتر پژوهشگران آن است که یافتن ارتباط مستقیم ادبی میان این سه انجیل با انجیل یوحنا غیرممکن است.[۳۹] درحالی‌که جریان برخی از اتفاقات (نظیر تعمید عیسی، تجلی او، تصلیب و روابطش با حواریون) در روایات هم‌نوا مشترک است، اتفاقاتی چون تجلی عیسی در انجیل یوحنا که خود در برخی موارد چون پاک‌سازی معبد روایات متفاوتی دارد، یافت نمی‌شوند.[۴۰]

عیسی در انجیل‌های هم‌نوا عیسی در انجیل یوحنا
با تعمید عیسی یا تولد او از باکره آغاز می‌شوند.[۱۷] با داستان آفرینش آغاز می‌شود، فاقد داستان تولد عیسی.[۱۷]
عیسی توسط یحیی تعمید داده می‌شود.[۱۷] به تعمید او اشاره نمی‌کند اما آن را پیش‌فرض در نظر گرفته‌است.[۱۷]
عیسی با مثل‌ها و کلمات قصار تعلیم می‌دهد.[۱۷] عیسی در بحث‌های طولانی تعلیم می‌دهد.[۱۷]
عیسی بیشتر دربارهٔ ملکوت الهی و اندکی دربارهٔ خودش تعلیم می‌دهد.[۱۷] عیسی بیشتر دربارهٔ خودش تعلیم می‌دهد.[۱۷]
عیسی دربارهٔ فقرا و رنج‌دیدگان صحبت می‌کند.[۱۷] عیسی خیلی کم دربارهٔ فقرا و رنج‌دیدگان صحبت می‌کند.[۱۷]
عیسی جن‌گیری می‌کند.[۴۱] عیسی جن‌گیری نمی‌کند.[۴۱]
پطرس فاش می‌کند که عیسی کیست.[۴۱] پطرس فاش نمی‌کند.[۴۱]
عیسی دستانش را نمی‌شورد.[۴۱] دربارهٔ اینکه عیسی دستانش را نمی‌شورد چیزی نمی‌گوید.[۴۱]
پیروان عیسی روزه نمی‌گیرند.[۴۱] دربارهٔ روزه نگرفتن پیروان عیسی چیزی نمی‌گوید.[۴۱]
شاگردانش در روز شبات گندم درو می‌کنند و می‌خورند.[۴۱] شاگردانش در روز شبات گندم درو نمی‌کنند و نمی‌خورند.[۴۱]
به تجلی عیسی اشاره شده.[۴۱] به تجلی عیسی اشاره نشده.[۴۱]
عیسی در یک مراسم پسح شرکت می‌کند.[۴۲] عیسی در سه یا چهار مراسم پسح شرکت می‌کند.[۴۲]
پاکسازی معبد مربوط به اواخر روایات است.[۱۷] پاکسازی معبد مربوط به اوایل روایت است.[۱۷]
در شام آخر عیسی از یک عهد جدید می‌گوید.[۱۷] عیسی پاهای شاگردانش را می‌شورد.[۱۷]
عیسی دعا می‌کند که از مرگ رهایی یابد.[۱۷] عیسی در برابر مرگ هیچ ضعفی نشان نمی‌دهد.[۱۷]
عیسی با یک بوسه مورد خیانت واقع می‌شود.[۱۷] عیسی خود هویتش را به سربازان فاش می‌کند.[۱۷]
عیسی توسط رهبران یهودی دستگیر می‌شود.[۱۷] عیسی توسط رومیان و نگهبانان معبد دستگیر می‌شود.[۱۷]
شمعون قیروانی در حمل صلیب به عیسی کمک می‌کند.[۱۷] عیسی به تنهایی صلیب را حمل می‌کند.[۱۷]
پرده معبد با مرگ عیسی به دو نیم می‌شود.[۱۷] نیزه‌ای به پهلوی عیسی می‌زنند.[۱۷]
چند زن از قبر عیسی بازدید می‌کنند.[۱۷] مریم مجدلیه به تنهایی از قبر عیسی بازدید می‌کند.[۱۷]

اناجیل هم‌نوا بر ابعاد مختلف شخصیت عیسی پرداخته‌اند. در مرقس، عیسی پسر خداست که معجزاتش حضور ملکوت الهی را نشان می‌دهند.[۱۸] او، به عنوان خادم خدا و انسان‌ها، معجزه‌گری خستگی‌ناپذیر است.[۴۳] این انجیل کوتاه مشتمل بر تعداد کمی از سخنان و آموزه‌های عیسی است.[۱۸] انجیل متی تأکید می‌کند که عیسی به ارادهٔ خدا در عهد عتیق جامهٔ عمل پوشانده و خداوندگار کلیساست.[۴۴] اوست فرزند داوود، «پادشاه است و خودِ مسیح.»[۴۳][۴۵][۴۶] لوقا عیسی را چنان می‌نمایاند که یک ناجی انسانی-الهی است و با نیازمندان هم‌دلی می‌کند.[۴۷] او دوست گناهکاران و به دنبال نجات گمراهان است.[۴۳] این انجیل شامل مثل‌هایی چون «سامری خوب» و «پسر ولخرج» است.[۴۷]

دیباچه انجیل یوحنا عیسی را تجسم کلمه خدا توصیف می‌کند.[۴۸] به عنوان کلمه خدا، عیسی به صورت ابدی به همراه او حی و حاضر است و چون منبعی است برای ذات اخلاقی و روحی بشریت.[۴۸] او نه تنها بزرگ‌تر از همه پیامبران گذشته، که بزرگ‌تر از همه پیامبران آینده نیز هست. او کلمهٔ خدا را بر زبان جاری نمی‌کند، بلکه خود کلمهٔ خداست.[۴۹] در انجیل یوحنا عیسی نقش الهی خود را با عبارتی چون «نان زندگی»، «نور جهان» و «تاک حقیقی» به صورت علنی بازگو می‌کند.[۴۳]

در مجموع، نویسندگان عهد جدید تلاش زیادی به کار نبسته‌اند تا مثل تواریخ غیر دینی دوران خود گاه‌شماری دقیقی از سرگذشت عیسی یا شرح زندگی او ارائه کنند.[۵۰] چنان‌که انجیل یوحنا خود اشاره می‌کند که انجیل‌ها شامل اطلاعات کامل و جامعی از زندگی عیسی نیستند.[۵۱] این روایات با هدف اصلی ارائه اسنادی الهی‌شناسانه در فضای مسیحیت اولیه نگاشته شده‌اند و خط زمانی اتفاقات در درجهٔ دوم از اهمیت قرار داشته‌است.[۵۲] به همین دلیل، قابل‌ذکر است که انجیل‌ها یک‌سوم محتوای خود را به هفتهٔ آخر زندگی عیسی در اورشلیم اختصاص داده‌اند.[۵۳] علی‌رغم اینکه انجیل‌ها حاوی اطلاعات کافی مورد نیاز تاریخ‌نگاران معاصر جهت تعیین تاریخ دقیق اتفاقات نیستند، اما برای ترسیم تصویری کلی از داستان زندگی عیسی کفایت می‌کنند.[۲۸][۵۰][۵۲]

یکی از قدیمی‌ترین آثار در سبک «مسیح متعال» - در صومعه سنت کاترین. دو حالت مختلف در صورت، در هر دو طرف تأکید بر ماهیت دوگانه مسیح به عنوان هر دو بعد الهی و انسانی دارد.
بخشی از سلسله مباحث دربارهٔ
عیسی
عیسی از دیدگاه مسیحیان
عیسی در اسلام
ریشه
عیسی در تاریخ
دیدگاه‌ها درباره عیسی
عیسی در فرهنگ
جلوه‌ای از به صلیب کشیدن مسیح

مسیح (به عبری: מָשִׁיחַ (Māšîaḥ) (ماشیَخ)) (به سریانی: ܡ ܫ ܝ ܚ ܐ (M'shiha)) در عهد عتیق به معنی پادشاه یا کاهنی است که با روغن مقدس مسح شده است. در عهد جدید، مسیح به شکل یک لقب برای عیسی استفاده شده و به‌طور عام «مسیح» به عنوان مترادف با عیسای ناصری در نظر گرفته می‌شود.

در دین یهودیت این واژه با اسم ماشیح به کار برده می‌شد. ماشیح کسی بود که در آخرالزمان ظهور می‌کرد. یهودیان عیسی ناصری را مصداق ماشیح نمی‌دانند.

مسیحیت

[ویرایش]

بر طبق انجیل پیروان عیسای ناصری او را پس از مرگ و رستاخیزش، عیسی مسیح یا عیسی کریستیوس نامیدند و خود را بر طبق اعمال رسولان مسیحی نامیدند. پیش از مرگ و تصلیب عیسی او بیشتر به عنوان عیسای ناصری یا عیسی پسر یوسف خوانده می‌شد.[۵۴] اما پس از تصلیب پولس رسول در عهد جدید از او به عنوان عیسی مسیح یا مسیح یاد می‌کرد.[۵۵]

یهودیت

[ویرایش]

بیشتر یهودیان عیسی را به عنوان مسیح نمی‌‌شناسند و همچنان منتظر ظهور مسیحا یا منجی خود می‌باشند درحالی‌که مسیحیان منتظر رجعت یا ظهور مجدد مسیح هستند.

اسلام

[ویرایش]

مسلمانان عیسی را به عنوان مسیح و پیامبر الهی پذیرفته‌اند اما او را پسر خدا نمی‌دانند؛ و مسئله تثلیث را رد می‌کنند و معتقدند که او کشته نشد بلکه به آسمان رفت و زنده است و یهودا اصخریوطی، یکی از یاران او که به او خیانت کرد، به او شبیه شد و او را به جای عیسی مصلوب کردند. همچنین شیعیان طبق دیدگاه آخر زمانی در دین اسلام، منتظر ظهور مسیح به همراه مهدی یعنی آخرین فرستاده هستند. در قرآن ۲۵ بار نام عیسی و ۱۱ بار نام مسیح آمده‌است.

جستارهای وابسته

[ویرایش]

منابع

[ویرایش]
  1. ↑ Harding, Mark (2010). Early Christian Life and Thought in Social Context: A Reader. A & C Black. pp. 166–168. Archived from the original on 2 April 2015. Retrieved 27 February 2015.
  2. ↑ Stanton, Graham (2002). The Gospels and Jesus. Oxford University Press. pp. 14–18. Archived from the original on 2 April 2015. Retrieved 27 February 2015.
  3. ↑ Blomberg 2009, pp. 441–42.
  4. ↑ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام Fahlbusch52 وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  5. ↑ Evans 2003, pp. 465–77.
  6. ↑ Bruce, Frederick F. (1988). The Book of the Acts. Wm. B. Eerdmans Publishing. p. 362. ISBN 978-0-8028-2505-6.
  7. ↑ Rausch 2003, p. 77.
  8. ↑ Evans 2003, pp. 521–30.
  9. ↑ Powell, Mark A. (2009). Introducing the New Testament. Baker Academic. p. 248.
  10. ↑ Brown 1997, pp. 835–840.
  11. ↑ Chilton & Evans 1998, p. 482.
  12. ↑ Brown 1997, pp. 835–40.
  13. ↑ Evans, C.A. (2008). Exploring the Origins of the Bible. Baker Academic. p. 154.
  14. ↑ Keener 2009, p. 56.
  15. ↑ Harris, Stephen L., Understanding the Bible. Palo Alto: Mayfield. 1985.
  16. ↑ Ehrman, Bart D.. Misquoting Jesus: The Story Behind Who Changed the Bible and Why. HarperCollins, 2005. ISBN 978-0-06-073817-4
  17. ↑ ۱۷٫۰۰ ۱۷٫۰۱ ۱۷٫۰۲ ۱۷٫۰۳ ۱۷٫۰۴ ۱۷٫۰۵ ۱۷٫۰۶ ۱۷٫۰۷ ۱۷٫۰۸ ۱۷٫۰۹ ۱۷٫۱۰ ۱۷٫۱۱ ۱۷٫۱۲ ۱۷٫۱۳ ۱۷٫۱۴ ۱۷٫۱۵ ۱۷٫۱۶ ۱۷٫۱۷ ۱۷٫۱۸ ۱۷٫۱۹ ۱۷٫۲۰ ۱۷٫۲۱ ۱۷٫۲۲ ۱۷٫۲۳ ۱۷٫۲۴ ۱۷٫۲۵ ۱۷٫۲۶ ۱۷٫۲۷ ۱۷٫۲۸ ۱۷٫۲۹ Funk, Hoover & The Jesus Seminar 1993, p. 3.
  18. ↑ ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ ۱۸٫۲ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام May Metzger Mark وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  19. ↑ Cross & Livingstone 2005, John, St..
  20. ↑ Burridge, R.A. (2006). Gospels. In J.W. Rogerson & Judith M. Lieu (Eds) The Oxford Handbook of Biblical Studies. Oxford: Oxford University Press. p. 433
  21. ↑ Talbert, C.H. (1977). What is a Gospel? The Genre of the Canonical Gospels. Philadelphia: Fortress Press.
  22. ↑ Wills, L.M. (1997). The Quest of the Historical Gospel: Mark, John and the Origins of the Gospel Genre. London: Routledge. p. 10.
  23. ↑ Burridge, R.A. (2004). What are the Gospels? A Comparison with Graeco-Roman Biography. rev. updated edn. Grand Rapids, Michigan: Eerdmans.
  24. ↑ e.g. Vines, M.E. (2002). The Problem of the Markan Genre: The Gospel of Mark and the Jewish Novel. Atlanta: Society of Biblical Literature. pp. 161–62.
  25. ↑ Graham N. Stanton (July 8, 2004). Jesus and Gospel. Cambridge University Press. p. 192. ISBN 978-0-521-00802-0. Archived from the original on 26 February 2020. Retrieved 21 August 2020.
  26. ↑ J.W. Rogerson; Judith M. Lieu (March 16, 2006). The Oxford Handbook of Biblical Studies. Oxford University Press. p. 437. ISBN 978-0-19-925425-5. Archived from the original on 25 December 2019. Retrieved 21 August 2020.
  27. ↑ Grudem 1994, pp. 90–91.
  28. ↑ ۲۸٫۰ ۲۸٫۱ Sanders 1993, p. 3.
  29. ↑ Köstenberger, Kellum & Quarles 2009, pp. 117–25.
  30. ↑ Ehrman 1999, pp. 22–23.
  31. ↑ Sanders 1993, p. 71.
  32. ↑ Theissen & Merz 1998, pp. 17–62.
  33. ↑ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام Britannica وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  34. ↑ Howard Clarke, Gospel of Matthew and Its Readers, Indiana University Press, p.xviii
  35. ↑ Roberts, Mark D. (2007). Can We Trust the Gospels?: Investigating the Reliability of Matthew, Mark, Luke, and John. Crossway. p. 58. ISBN 978-1-4335-1978-9. Archived from the original on 7 September 2015. Retrieved 21 August 2020.
  36. ↑ Licona 2010, pp. 210–21.
  37. ↑ Haffner, Paul (2008). New Testament Theology. p. 135. ISBN 978-88-902268-0-9.
  38. ↑ Scroggie, W. Graham (1995). A Guide to the Gospels. Kregel Publications. p. 128. ISBN 978-0-8254-9571-7.
  39. ↑ Moloney, Francis J.; Harrington, Daniel J. (1998). The Gospel of John. Liturgical Press. p. 3. ISBN 978-0-8146-5806-2.
  40. ↑ Ladd, George E. (1993). A Theology of the New Testament. Wm. B. Eerdmans Publishing. p. 251. ISBN 978-0-8028-0680-2. Archived from the original on 7 September 2015. Retrieved 21 August 2020.
  41. ↑ ۴۱٫۰۰ ۴۱٫۰۱ ۴۱٫۰۲ ۴۱٫۰۳ ۴۱٫۰۴ ۴۱٫۰۵ ۴۱٫۰۶ ۴۱٫۰۷ ۴۱٫۰۸ ۴۱٫۰۹ ۴۱٫۱۰ ۴۱٫۱۱ Witherington 1997, p. 113.
  42. ↑ ۴۲٫۰ ۴۲٫۱ Metzger, Paul L. (2010). The Gospel of John: When Love Comes to Town. InterVarsity Press. p. 281. ISBN 978-0-8308-3641-3. Archived from the original on 25 January 2020. Retrieved 21 August 2020.
  43. ↑ ۴۳٫۰ ۴۳٫۱ ۴۳٫۲ ۴۳٫۳ Thompson, Frank Charles. The Thompson Chain-Reference Bible. Kirk bride Bible Co & Zondervan Bible Publishers. 1983. pp. 1563–64.
  44. ↑ May, Herbert G. and Bruce M. Metzger. The New Oxford Annotated Bible with the Apocrypha. 1977. "Matthew" pp. 1171–1212.
  45. ↑ McGrath 2006, pp. 4–6.
  46. ↑ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام Ehrman Jesus became God وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  47. ↑ ۴۷٫۰ ۴۷٫۱ May, Herbert G. and Bruce M. Metzger. The New Oxford Annotated Bible with the Apocrypha. 1977. "Luke" pp. 1240–85.
  48. ↑ ۴۸٫۰ ۴۸٫۱ May, Herbert G. and Bruce M. Metzger. The New Oxford Annotated Bible with the Apocrypha. 1977. "John" pp. 1286–318.
  49. ↑ Harris 1985, pp. 302–10.
  50. ↑ ۵۰٫۰ ۵۰٫۱ Rahner 2004, pp. 730–31.
  51. ↑ O'Collins, Gerald (2009). Christology: A Biblical, Historical, and Systematic Study of Jesus. OUP Oxford. pp. 1–3. ISBN 978-0-19-955787-5.
  52. ↑ ۵۲٫۰ ۵۲٫۱ Wiarda, Timothy (2010). Interpreting Gospel Narratives: Scenes, People, and Theology. B&H Publishing Group. pp. 75–78. ISBN 978-0-8054-4843-6.
  53. ↑ Turner, David L. (2008). Matthew. Baker Academic. p. 613. ISBN 978-0-8010-2684-3.
  54. ↑ «Is not this the carpenter's son? Is not His mother called Mary, and His brothers, James and Joseph and Simon and Judas?». Bible hub. دریافت‌شده در ۲۳ اکتبر ۲۰۱۵.
  55. ↑ "Saint Paul, the Apostle". Encyclopædia Britannica. Retrieved 2013-05-23.
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=مسیح&oldid=41598208»