Biologia

Biologia ta un siensia natural ku ta enfoká riba organismo, prosesonan di bida i fenómenonan biológiko. E disiplina ta abarká un rango amplio di ramananan ku ta investigá struktura físiko, prosesonan kímiko, interakshonnan molekular, mekanismonan fisiológiko, relashonnan ekológiko, desaroyo, evolushon, i sistemátika (inkluyendo Taksonomia). Biologia ta rekonosé e sèl komo e unidat fundamental di bida, gen(nl) (unidat básikio di informashon hereditario), i evolushon komo e mekanismo tras di e orígen i ekstinshon di espesie. Organismonan ta sistemanan habrí ku ta sobrebibí dor di kombertí energia i mantené nan funshonnan vital, manera homeostasis.
Biologia moderno ta un siensia eksakto, kual enfokenan eksperimental i kuantitativo ta hunga un ròl sentral. Dependiendo di e kampo, diferente método di investigashon ta wòrdu usá. Biologia matemátiko i teóretiko ta enfoká riba e filosofia di e materia i ta usa modèlnan matemátiko pa deskribí prosesonan biológiko. Biologia eksperimental i deskriptivo ta kondusí investigashon empíriko pa deskubrí patronchinan den naturalesa i tèst teorianan sientífiko. Hopi prinsipio biológiko ta basá riba leinan físiko i kímiko ku ta wòrdu apliká na sistemanan bibu.
Nomber
[editá | editá fuente]E término biologia ta derivá for di e dos palabranan Griego Antiguo βίος (bíos) i λόγος (lógos). Bíos ta nifiká "bida" òf "e mundu habitá". Logos ta "rasoná", "proporshon" òf "siensia". E palabra "biologia" ta probablemente usá pa promé biaha dor di e aleman, Karl Friedrich Burdach, un fisiólogo i anatomista na 1800, e aleman, Gottfried Treviranus, médiko i sientífiko na 1802, i tambe na 1802, e franses, Jean-Baptiste de Lamarck, den su obra Hidrogéologia. Lamarck ta keda esun mas konosí di e tresnan, ya ku e ta wòrdu konsiderá e promé biólogo di evolushon i Lamarckismo.
Prinsipionan
[editá | editá fuente]Biologia ta enserá varios supdivishon, materia, i disiplinanan. Tin sinku postulashon (axiom) fundamental den biologia moderno, kual ta enserá e karakteristikanan básiko pa ku un sistema bibu:
- Sèlnan ta e blòkinan básiko, ku ta funshoná independientemente di organismo. Segun e teoria di sèl, tur kos bibu ta konsistí di un òf mas sèl, i sèlnan nobo ta wòrdu kreá solamente dor di divishon di sèlnan eksistente. Organismonan multiselular ta desaroyá for di un webu fertilisá, ku tur sèl ta desendiente di dje. Un sèl ta separá for di e mundu pafó dor di un membrana i ta metabólikamente aktivo, tantu independientemente komo denter di un sistema multiselular
- Espesie i karakterístikanan hereditario ta e resultado di evolushon, un prinsipio fundamental di biologia. Segun e teoria di evolushon, organismonan ta kambia i desaroyá a base di generashonnan. Ahustashon den struktura òf komportashon ta oumentá e chènsnan di sobrebibensia i éksito reproduktivo di individuonan. Tur organismo, tantu bibu komo ekstinto, ta kompartí un antepasado komun, ku ta kalkulá pa a biba mas o ménos 3.5 bion aña pasá.
- Gen ta e unidat fundamental di herensia. Un gen ta korespondé ku un pida DNA ku ta influensiá e forma òf funshon di un organismo. Tur forma di bida, for di bakteria te bestia, ta kompartí un mekanismo komun pa medio di kua informashon genétiko den DNA ta wòrdu tradusí den proteina. Reprodukshon ta garantisá e preservashon di espesie i e transmishon di karakterístikanan genétiko. Reprodukshon seksual tipikamente ta enserá dos individuo, i nan yunan ta risibí un kombinashon úniko di karakterístika di tur dos mayor.
- Tur organismo tin e abilidat pa mantené su ambiente interno den balansa. E proseso aki, konosí komo homeostasis, ta regulá prosesonan fisiológiko pa mantené kondishonnan stabil a base di ahustenan dinámiko. Esaki ta esensial pa e bon funshonamentu di prosesonan metabóliko i ta sosodé den tantu organismonan uniselular komo multiselular.
- E sobrebibensia di organismonan ta dependé di e kombershon i transferensia di energia. Metabolismo ta inkluí tur proseso biokímiko nesesario pa aktividat, kresementu, reprodukshon i mantenshon. Esaki ta kombertí energia den formanan usabel: biomolèkülnan riku na energia for di kuminda ta wòrdu kibra pa saka energia kímiko (katabolismo) òf kombertí den strukturanan molekular nobo (anabolismo).
karakterístikanan importante di bida
[editá | editá fuente]Sernan bibu ta eksponé algun propiedat universal:
- Organisashon: Sistemanan biológiko ta ordená i ta mustra un relashon entre forma (anatomia, morfologia) i funshon (fisiologia, komportashon).
- Kresementu: Organismonan ta oumentá den tamaño i kompleksidat.
- Estímulo: Organismonan ta respondé na kambionan den nan ambiente interno òf eksterno.
Ounke vírùsnan no ta wòrdu konsiderá komo organismonan bibu, virologia ta parti di biologia ainda. Vírùsnan ta kompartí similaridatnan genétiko ku kosnan bibu i ta pasa den kambionan evolutivo.
Referensia
|