بولگاریا

Republic Of Bulgaria
Republic Of Bulgaria بولگاریا
	سروود:
پایتەخت	سۆفیا; پۆتانەکان: Unable to parse latitude as a number:٤٢;
گەورەترین	پایتەخت
زمانە فەرمییەکان	بولگاری
گرووپە ڕەگەزییەکان	بولگارەکان، تورکەکان، دۆمەکان
دەوڵەت	پەرلەمانی دیموکرات
دامەزران
ڕووبەر
ژمارەی دانیشتوان
دراو	لەڤی بولگاری (BGN)
ناوچەی کاتی	کاتی ڕۆژھەڵاتی ئەورووپا (UTC+٢)
لای لێخوڕین	ڕاست
پاوانی ئینتەرنێت	.bg

پۆتانەکان: 42°45′N 25°30′E / 42.750°N 25.500°E / 42.750; 25.500

بولگاریا، بە فەرمی کۆماری بولگاریا (بە بولگاری: Република България) وڵاتێکە دەکەوێتە باشووری ڕۆژھەڵاتی ئەورووپا، لە دیوی ڕۆژاوای خۆیەوە ڕووی لە دەریای ڕەشە. لە باکوورەوە ھاوسنوورە لەگەڵ ڕۆمانیا، لە باشوورەوە لەگەڵ تورکیا و یۆنان، لە ڕۆژاواش لەگەڵ کۆماری سڕبیا و کۆماری مەقدوونیای باکوور ھاوسنوورە. بولگاریا بە ڕووبەری ١١٠ ھەزار و ٩٩٤ کیلۆمەتر چوارگۆشە کە ١٦ھەمین وڵاتی ئەورووپایە لەڕووی گەورەیییەوە. پایتەخت و گەورەترین شارەکەی سۆفیایە کە دەکەوێتە بەشی ڕۆژاوای وڵاتەکە. دراوی فەرمی بولگاریا بریتییە لە لیڤی بولگاری.

کولتوورەکانی پێش مێژوو لە سەردەمی بەردینی نوێدا لە خاکی بولگاریا دەستیان بە نیشتەجێبوون کرد. مێژووە کۆنەکەی شاھیدی تراکی و دواتر یۆنانییەکان و ئیمپراتۆرییەتیی ڕۆمانی بووە. سەرھەڵدانی دەوڵەتێکی یەکگرتووی بولگاریا دەگەڕێتەوە بۆ دامەزراندنی یەکەمین ئیمپراتۆرییەتیی بولگاریا لە ساڵی ٦٨١ی زایینی، کە زۆربەی ناوچەکانی باڵکان حوکمڕانی دەکرد و لە سەدەکانی ناویندا وەک ناوەندێکی ڕۆشنبیری بۆ سلاڤەکان کاری دەکرد. لەگەڵ ڕووخانی ئیمپراتۆرییەتیی بولگاریای دووەم لە ساڵی ١٣٩٦ز، ناوچەکانی بۆ ماوەی نزیکەی سەدەیەک کەوتنە ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی.

شەڕی ڕووسیا و عوسمانی (١٨٥٣–١٨٥٦) بووە ھۆی دروستبوونی دەوڵەتی سێیەمی بولگاریا. لە ساڵانی دواتردا بولگاریا چەندین ململانێی لەگەڵ دراوسێکانی بەخۆیەوە بینی، ئەمەش وای کرد لە جەنگی جیھانیی یەکەم و دووەمدا ھاوپەیمانی ئەڵمانیا بێت. لە ساڵی ١٩٤٦ بولگاریا بوو بە دەوڵەتێکی سۆسیالیستی تاک حیزبی بە سەرۆکایەتی یەکێتیی سۆڤیەت (بلۆکی ڕۆژھەڵات).

لە کانوونی یەکەمی ساڵی ١٩٨٩ پارتی کۆمۆنیستی بولگاریای دەسەڵاتدار ڕێگەی بە ھەڵبژاردنی فرە حیزبی دا، کە دواتر بولگاریای گۆڕی بۆ دیموکراسی و بازاڕی ئابووری.

لە یەکەمی کانوونی دووەمی ٢٠٠٧ پەیوەندی بە یەکێتیی ئەورووپاوە کرد.

مێژوو

یەکەم دەوڵەتی بولگاریا دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ٦٨١ی زایینی، لەلایەن ھۆزەکانی بولگاری بە سەرکردایەتی خان ئەسپارووخ بە ھاوکاری لەگەڵ دانیشتووانی ناوخۆیی ھۆزەکانی سلاڤی و تراکی دامەزراندووە. ئایینی مەسیحییەت لە ساڵی ٨٦٤ی زایینی ھاتە ناو وڵاتەکەوە، بەو پێیەی لەژێر کاریگەری بیزەنتیندا بوو. ئیمپراتۆرییەتی بولگاریا لە سەدەی ٩ و ١٠ی زایینی لە ئەورووپا بەھێز و کاریگەر بوو و لە کاتی کێبڕکێی ھەردوو دەوڵەت بۆ سەر زەوییەکانی باڵکان دوژمنی سەرەکی ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتین بوو. عوسمانییەکان لە ساڵی ١٣٩٦ز بولگاریایان داگیر کرد و لکاندیان بە خەلافەت. چوار سەد ساڵ لەژێر دەسەڵاتی ئەواندا مانەوە. بەپێی پەیمانی سان ستیفانۆ کە کۆتایی بە شەڕی ڕووسیا و تورک ھێنا، بولگاریا لە ساڵی ١٨٧٨ بە شێوەیەکی فەرمی سەربەخۆیی بەدەستھێنا، بەڵام بە شێوەیەکی ڕاستی و کاریگەر لەژێر کۆنترۆڵی تورکەکاندا مایەوە.

شانشینی بولگاریا لە ساڵی ١٩٠٨ی زایینی ڕاگەیەندرا و فێردیناندی یەکەم وەک پاشا. بولگاریا لە ساڵی ١٩١٢ و ١٩١٣ لە جەنگی یەکەمی بەڵکان لە دژی تورکەکان سەرکەوتنی بەدەستھێنا بەڵام لە جەنگی دووەمی بەڵکان لە ساڵی ١٩١٣ بەرامبەر عوسمانییەکان و یۆنانییەکان و سڕبەکان شکستی ھێنا.

لە جەنگی جیھانی یەکەمدا، بولگاریا لە جەنگی جیھانی یەکەمدا پەیوەندی بە زلھێزەکانی تەوەرەوە کرد، دوای شکستی لە جەنگی جیھانی یەکەمدا، فێردیناندی یەکەم لە بەرژەوەندی کوڕەکەی بۆریس سێیەم دەستی لەکارکێشایەوە. لە قۆناغی نێوان دوو جەنگی جیھانیدا، کۆمۆنیستەکان ھەوڵیان دا لە ڕێگەی ئاشتیانە و ڕێگاکانی دیکەوە بگەنە دەسەڵات، بەڵام بێ سوود بوو. لە ساڵی ١٩٣٥ بۆریس سێیەمی بولگاریا سیاسەتێکی تاکڕەوانەی ناوخۆی پەیڕەو کرد و بەم شێوەیە کۆتایی بە دیموکراسی ھێنا. بولگاریا لە جەنگی جیھانی دووەمدا لایەنگری زلھێزەکانی تەوەرەی کرد. لە ساڵی ١٩٤٤ لەلایەن ھێزەکانی سۆڤیەت داگیرکرا و لە ساڵی ١٩٤٦ کۆماری گەل ڕاگەیەندرا، وردە وردە بوو بە یەکێک لە وڵاتانی بلۆکی شیووعیی تا ساڵانی نەوەدەکان. ئەو ناوچانەی کە کەمینەی تورکی تێیدا نیشتەجێن، ئاوارەبوونی بەکۆمەڵ و نائارامی و ململانێی زۆریان بەخۆوە بینیوە. یەکەم ھەڵبژاردنی ئازاد لە ساڵی ١٩٩٠ لە بولگاریا لە دوای ڕووخانی کۆمۆنیزم ئەنجامدرا و پارتی سۆسیالیستی (پێشتر کۆمۆنیست) سەرکەوتنی بەدەستھێنا.

جوگرافیا

بولگاریا بەشێک لە ڕۆژھەڵاتی نیمچە دوورگەی بەڵکان داگیر دەکات و ھاوسنوورە لەگەڵ پێنج وڵات، لە باشوورەوە لەگەڵ یۆنان و تورکیا، لە ڕۆژاوای مەقدوونیای باکوور و سڕبیا، لە باکوورەوە ڕۆمانیا. ھاوسنوورە وشکانییەکانی لەگەڵ ئەو پێنج وڵاتە کۆی گشتی درێژییەکەی ١٨٠٨ کیلۆمەتر (١١٢٣ میل)ە، کەناراوەکانیش درێژییەکەی ٣٥٤ کیلۆمەتر (٢٢٠ میل)ە. بولگاریا وڵاتێکی قەبارە مامناوەندە و ڕووبەرەکەی ١١٠ ھەزار و ٩٩٤ کیلۆمەتر چوارگۆشەیە (٤٢ ھەزار و ٨٥٥ میل چوارگۆشە). کۆئۆردینیاتی جوگرافیای بولگاریا ٤٣ پلە باکوور و ٢٥ پلە ڕۆژھەڵاتە.

دیارترین تایبەتمەندییە تۆپۆگرافییەکان بریتین لە دەشتی دانووب، چیاکانی باڵکان، دەشتی تراکیان و چیای ڕۆدۆپ. لە لێواری باشووری دەشتی دانووب بەرەو سەرەوە بەرەو دامێنی چیای بەڵکان بەرز دەبێتەوە، لەکاتێکدا ڕووباری دانووب سنووری لەگەڵ ڕۆمانیا دیاری دەکات. دەشتی تراکیا بە نزیکەیی سێگۆشەیە، لە باشووری ڕۆژھەڵاتی سۆفیا دەست پێدەکات و تا کەنارەکانی دەریای ڕەش درێژ دەبێتەوە.

چیاکانی بەڵکان بە شێوەیەکی ئاسۆیی بە ناوەندی وڵاتدا تێدەپەڕێت. باشووری ڕۆژاوای شاخاویی وڵاتەکە دوو زنجیرە چیای ئەلب ڕیلا و پیرین زاڵە، کە لە ڕۆژھەڵاتەوە ھاوسنوورن لەگەڵ چیای ڕۆدۆپی کەمتر بەڵام فراوانتر. بولگاریا شوێنی بەرزترین خاڵە لە نیمچە دوورگەی بەڵکان، موسالا، بە بەرزی ٢٩٢٥ مەتر (٩٥٩٦ پێ) و نزمترین خاڵیش ئاستی دەریایە. دەشتەکان نزیکەی یەک لەسەر سێی زەوییەکە داگیردەکەن، لەکاتێکدا بەرزایی و گردەکان لەسەدا ٤١ی زەوییەکە داگیردەکەن. وڵاتەکە تۆڕێکی چڕ و پڕی نزیکەی ٥٤٠ ڕووباری ھەیە کە زۆربەیان تاڕادەیەک بچووکن و ئاستی ئاویان نزمە. درێژترین ڕووبار کە تەنھا لە خاکی بولگاریادا ھەڵکەوتووە، ڕووباری ئاسکێرە کە درێژییەکەی ٣٦٨ کیلۆمەتر (٢٢٩ میل)ە. ڕووبارە سەرەکییەکانی دیکەی ئەم تێکەڵەیە بریتین لە ستروما و ماریتزا لە باشوور.

بولگاریا کەشوھەوای دینامیکی ھەیە، کە لە ئەنجامدا لە شوێنی کۆبوونەوەی بارستە ھەوای دەریای ناوین و کیشوەری و کاریگەری بەربەستی شاخەکانیدایە. باکووری بولگاریا بە تێکڕا ١ پلەی سەدی (١٫٨ پلەی فەھرەنایت) فێنکترە و ساڵانە ٢٠٠ ملم (٧٫٩ ئینج) زیاتر بارانبارین تۆمار دەکات لە چاو ناوچەکانی باشووری چیای بەڵکان. توانای پلەی گەرمی لە ناوچە جیاوازەکاندا زۆر جیاوازە. نزمترین پلەی گەرمی تۆمارکراو -٣٨٫٣ پلەی سەدییە (-٣٦٫٩ پلەی فەھرەتایت)، لەکاتێکدا بەرزترین پلەی گەرمی ٤٥٫٢ پلەی سەدییە (١١٣٫٤ پلەی فەھرەتایت). ساڵانە تێکڕای بارانبارین نزیکەی ٦٣٠ ملم (٢٤٫٨ ئینج) دەبێت، لە ٥٠٠ ملم (١٩٫٧ ئینج) لە دێبرێسن تا زیاتر لە ٢٥٠٠ ملم (٩٨٫٤ ئینج) لە شاخەکاندا. بارستە ھەوای کیشوەری لە وەرزی زستاندا بڕێکی زۆر بەفر دەھێنێت.

دیمۆگرافیا

دانیشتووان

ژمارەی دانیشتووانی بولگاریا بەپێی سەرژمێری نیشتمانی ساڵی ٢٠٢١ ٦٬٥١٩٬٧٨٩ کەسە. زۆرینەی ڕەھای دانیشتووان، واتە لەسەدا ٧٢٫٥، لە ناوچە شارییەکان نیشتەجێن؛ نزیکەی یەک لەسەر شەشی کۆی دانیشتووان لە سۆفیا چڕبوونەتەوە. بولگارییەکان گرووپی سەرەکی نەتەوەن و لەسەدا ٨٤٫٨ی دانیشتووان پێکدەھێنن. کەمینەکانی تورک و دۆم بە ڕێژەی ٨٫٨٪ و ٤٫٩٪ پێکدەھێنن. نزیکەی ٤٠ کەمینەی بچووک لەخۆدەگرێت کە لەسەدا ٠٫٧ پێکدەھێنن.

بڵاوبوونەوەی زمانەکان لە بولگاریا (٢٠٠١)^[١]

بولگاری			٨٤٫٥٪
تورکی			٩٫٦٪
دۆمەکان			٤٫١٪
ھی دیکە			٠٫٩٪
ڕانەگەیەندراوە			٠٫٩٪

ھەموو کۆمەڵە نەتەوەیییەکان بە بولگاری دەدوێن، یان بە زمانی یەکەم یان دووەم. زمانی بولگاری تاکە زمانی فەرمی و ڕەسەنە بۆ ٨٥٫٢٪ لە دانیشتووان. کۆنترین زمانی نووسراو سلاڤییە، زمانی بولگاری بە ھەندێک تایبەتمەندی ڕێزمانی وەک نەبوونی حاڵەتی ناو و بێکۆتایی و ماددەی دیاریکراو لە زمانەکانی دیکەی ئەم گرووپە جیا دەکرێتەوە.

ئایین

٨١٪ کریستیانی ئۆرتۆدۆکس، ١٥٪ ئیسلام لەسەر ڕێبازی سوننە، ٤٪ ئەوانی تر^[٢]

پارێزگاکانی بولگاریا

سەرچاوەکان

^ داڕێژە:استشهاد بوويب
^ بەختیاری، سەعی (١٣٩٣ هەتاوی). جوگرافیا. تاران: مووسسەی جوگرافیاییو کارتۆگرافی گیتاناسی. لاپەڕە ٩٩. ژپنک ٩٧٨-٩٦٤-٣٤٢-٤٣١-٢. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ساڵ= (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ساڵ (بەستەر)

بەشداربووانی ویکیپیدیا، «بلغاريا»، ویکیپیدیای عەرەبی. سەردان لە ٢٧ی نیسانی ٢٠٢٥.

[1] داڕێژە:استشهاد بوويب

[2] بەختیاری، سەعی (١٣٩٣ هەتاوی). جوگرافیا. تاران: مووسسەی جوگرافیاییو کارتۆگرافی گیتاناسی. لاپەڕە ٩٩. ژپنک ٩٧٨-٩٦٤-٣٤٢-٤٣١-٢. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ساڵ= (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ساڵ (بەستەر)

[١]

[٢]