Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin � A �B �C� D� E� F� G� H I� J� K� L� M� N� O� P� Q� R� S� T� U� V� W� X� Y� Z �Tuer Tumb [Thumb]� Tujetsch Vischnanca polit., cirq. Must�r, distr. Surselva (avant il 2001 Rain Anteriur), situada en la val al pe dal Cuolm d'Ursera (Alpsu) en la regiun da la funtauna dal Rain Anteriur. Il num T. vala per l'entira val dal Cuolm d'Ursera fin a Bugnei al cunfin da la vischnanca da Must�r. La vischnanca da T. cumpiglia, da la vart sanestra dal Rain, il lieu principal Sedrun e las fracziuns da Tschamut, Selva, Rueras/Dieni, Camischolas/Zarcuns, Gionda e Bugnei, da la vart dretga Surrein e Cavorgia. Fin il 1920 n'existiva nagina colliaziun directa sur il Rain. 1237 Thiuesch, tud. Tavetsch (fin il 1976). 1850 979 abit.; 1900 810; 1950 1'122; 1960 1'855 (construcziun da las ovras idraulicas Nalps e Curnera); 2000 1'525. Il Cuolm d'Ursera ed il Pass�da la Crusch �n stads medemamain impurtants per la Val T. fin viaden il temp medieval tardiv. Il T. � vegn� colonis� davent da Must�r en il 9. e 10. tsch. e fascheva part da la Cadi. En las culegnas rum. situadas en il funs da la val vivevan enturn il 1300, sper ils libers (pievel cumin) e servs da l'abazia da Must�r, era servs da la claustra da Wettingen. A partir dal 12. tsch. �n immigrads Gualsers sur il Cuolm d'Ursera en la Val T. ed �n sa domiciliads a sanestra dal Rain, en il temp medieval tardiv �n tals vegnids da la Val Medel en la regiun da Surrein e Cavorgia (migraziuns secundaras). Els �n s'assimilads, numerus toponims e nums da famiglias tud. �n dentant sa mantegnids (Berther, Schmed/Schmid, Loretz e.a.). Las 66 culegnas�attestadas en il 15. e 16. tsch. �n sa reducidas ad actualmain 11, la plipart � sparida durant il 18. tschientaner. En il 13. e 14. tsch. han ils de Pultengia occup� ils uffizis da ministerials da l'abazia da Must�r. Il 1325 �n doc. vicini de Tuvez, il 1371 � il pur Petrus da Cavorgia davent� l'emprim mastral da la Cadi. T. furmava la segunda curt entaifer la dretgira da la Cadi. Il 1380 �n vegnidas fundadas las emprimas corporaziuns d'alp. Il 1390 �n ils da T. sa liberads dal tschains claustral (nursas), il 1622 da las dieschmas incassadas dals bains denter auas ed il 1745/55 da tut las dieschmas. Ils davos dretgs tributars da l'abazia �n scadids il 1866. T.�era�fin enturn il 1950 ina vischnanca da purs. D'impurtanza economica � stada la "nuorsa tuatschina", allevada dal temp medieval tardiv fin viaden il 20 tsch. e sparida il 1940 dal T. (il 1954 � mort il davos exemplar en il parc d'animals Lange a Basilea). Las alps claustralas en la Val T. vegnivan utilisadas dapi il temp medieval tardiv era da purs da la Leventina e da la Val d'Ursera. Per il 17. tsch. � attestada l'explotaziun da minerals. Enturn il 1750 han ils da T. cumenz� a producir pignas-scalegl (crap da lavetsch), en ils onns 1863-1920 � la vaschlaria stada in'impurtanta branscha economica. Il T. ha ina lunga tradiziun d'emigraziun: il 1850 han bandun� var 200 Tujetschins la val per ir�a star en l'America dal Nord resp. en ils Stadis Unids (Badus), ed ulteriurs 119 �n sa domiciliads en Baviera; a quella emigraziun � s'agiuntada en il 19. tsch. la lavur stagiunala dals Schuobacheclers en la Germania dal Sid. In emprim turissem modest ha�pussibilit� il 1863-65 la construcziun da la nova via�sur il�Cuolm d'Ursera ed il 1925-26 quella da la Viafier Furca-Alpsu. Cun l'avertura da la scola da skis (1929) e la construcziun da runals (1956-62) � il T. davent� ina destinaziun da sport d'enviern. Ulteriuras pussaivladads da gudogn�han offert�en il 20. tsch. l'industria da construcziun ed ina fabrica da nizzas. En ils onns 1957-67 �n vegnidas construidas las ovras idraulicas en�las vals Nalps e Curnera e la centrala da quellas a Sedrun. Dapi il 1964 dispona T. d'in urden da construcziun com., dapi il 1972 d'ina planisaziun locala. Arrundaziun dal terren iniziada il 1982. Las scolas �n centralisadas dapi il 1968 a Sedrun e Rueras. Impuls per in ulteriur svilup�da la regiun dueva dar la Porta Alpina, ina staziun da viafier sutterrana en vischinanza da Sedrun che dueva colliar la regiun cun la rait da viafier europeica da gronda prestaziun (project sist� il 2008). Il 2005 offriva il sectur terziar 63% da las plazzas da lavur. Part da la populaziun da lingua rum.: 2000 66,2%/75,3% (ML/Lindic). Litteratura: J.C. Muoth, Die Thalgemeinde Tavetsch, en: BM, 1898, 33-47; Kdm GR 5, 151-76; T.: igl andament da sia historia, 1987; D. Sch�nb�chler, T., en: Disentis, 61/1994, nr 4, 74-78; P. a Spescha, Beschreibung der Val T. (1806), ed� ed introd. dad U. Scholian Izeti, 2009. Adolf Collenberg �Tuer Tumb [Thumb]� � HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica �n tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.

�