Artyku� pochodzi z "Wiedzy i �ycia" nr 5/1996

Jako jeden z uczestnik�w dzia�a� podj�tych w Polsce po katastrofie w Czarnobylu jestem zapewne subiektywny w ich ocenie. Moj� przewag� nad wieloma autorami wypowiadaj�cymi si� na ten temat jest jednak bezpo�rednia znajomo�� fakt�w i zachowa� ludzi bior�cych udzia� w tym wydarzeniu.

Wielkie katastrofy przemys�owe XX wieku

Czarnobyl jest cz�sto nazywany "najwi�ksz� katastrof� spowodowan� przez cz�owieka". Okre�lenie to jest s�uszne, je�eli chodzi o powszechny l�k, jakiego w okresie pokoju nigdy jeszcze nie do�wiadczyli�my. Jednak pod innymi wzgl�dami ta katastrofa by�a daleka od "najwi�kszej". Na przyk�ad, emisja jodu-131 z czarnobylskiego reaktora by�a 180 razy mniejsza ni� z wybuch�w j�drowych przeprowadzonych w rekordowym 1962 roku, a liczba zgon�w (41) i ci�kich obra�e� (203) blednie wobec innych katastrof w XX wieku. Warto zwr�ci� uwag�, �e w czterech najs�awniejszych katastrofach zapisanych trwale w pami�ci spo�ecznej (Windscale, Seveso, Three Mile Island i Czarnobyl) �niwo �mierci by�o najmniejsze.

Czarnobyl by� z pewno�ci� najwi�ksz� w historii katastrof� psychologiczn�, kt�ra swym zasi�giem wielokrotnie przekroczy�a nawet s�awny strach przed ko�cem �wiata w czasie Pierwszego Millenium. W przeciwie�stwie do irracjonalnych zachowa� spo�ecznych w latach, kiedy - jak pisze S�owacki -

Nadchodzi� wielki �w Rok Tysi�cowy
Kt�ry narody jak gwiazdy odmienia,

l�k czarnobylski nie ograniczy� si� do kraj�w chrze�cija�skich, lecz rozszed� si� po ca�ym �wiecie i opanowa� niemal ka�dego: publiczno��, media, polityk�w, uczonych, a nawet profesjonalist�w ochrony radiologicznej.

Ten wsp�czesny strach nie by� kr�tki, jak sprzed wiek�w. Po dziesi�ciu latach nadal wp�ywa na emocje, decyzje a nawet zdrowie wielkiej liczby ludzi. Jednym z czynnik�w nap�dzaj�cym czarnobylskie l�ki, a nawet og�lnie radiofobi�, jest - paradoksalnie - doskona�o�� wsp�czesnej ochrony radiologicznej i system�w monitoringu promieniowania.

Ilustruje to por�wnanie Czarnobyla z wielk� katastrof� przemys�ow� w Bhopalu w Indiach, 2 grudnia 1984 roku, kiedy to z fabryki pestycyd�w uwolni�o si� 40 ton izocjanku metylu. Ten toksyczny gaz zabi� natychmiast 1762 osoby, a do roku 1994 zmar�o ��cznie 6954 ludzi. Oko�o 200 tys. os�b zosta�o bardzo ci�ko poszkodowanych, (dotkni�tych m.in. parali�em, uszkodzeniami p�uc, oczu, naczy�, serca, uk�adu odporno�ciowego). Izocjanek metylu i jego toksyczne pochodne rozchodzi�y si� w atmosferze podobnie jak radioizotopy z Czarnobyla. Liczba dawek toksycznych (takich, kt�re mog� spowodowa� w grupie ludzi 50% zgon�w) izocjanku metylu uwolnionych w Bhopalu by�a dziesi�ciokrotnie wy�sza ni� odpowiednich dawek cezu-137 wyrzuconych do atmosfery w Czarnobylu. Ale st�enia tej trucizny w �rodowisku ca�ej p�kuli p�nocnej nie mierzy� nikt, chocia� jest ona znacznie bardziej niebezpieczna ni� cez-137 czy jod-131. Powodem tego by� brak odpowiednich technik analitycznych oraz rozbudowanego systemu monitoringu przygotowanego na tak� okazj�.

Budowa sarkofagu zamykaj�cego stopiony reaktor RBMK-1000 w Czarnobylu

Katastrofa w Bhopalu, znacznie gro�niejsza ni� w Czarnobylu, zostawi�a raczej znikomy �lad w literaturze naukowej, a jej pami�� w spo�eczno�ci �wiata zwolna ca�kiem zanika. Nikt nie organizuje ogromnych mi�dzynarodowych projekt�w badawczych, ani sympozj�w po�wi�conych skutkom lokalnych i odleg�ych ska�e� po katastrofie w Bhopalu. Uderzaj�ca r�nica: brak zainteresowania Bhopalem oraz jednoczesny zalew publikacji i imprez "czarnobylskich" pokazuje, jak r�nie wypadki chemiczne i radiacyjne traktuje publiczno��, media, uczeni i w�adze. S�dz�, �e przyczyn� tego dysonansu jest irracjonalny l�k przed promieniowaniem.

W roku 1986 wszyscy wierzyli, �e nawet najmniejsza dawka promieniowania, bliska zerowej, powoduje powstawanie nowotwor�w. Paradygmat ten jest administracyjnym za�o�eniem przyj�tym w roku 1959 dla ochrony radiologicznej stosunkowo ma�ej grupy ludzi zawodowo nara�onych na promieniowanie jonizuj�ce. Za�o�enie to jest najwa�niejszym �r�d�em czarnobylskich obaw i ich trwa�o�ci. Obecnie jest ono poddawane krytyce, nagromadzono bowiem wiele danych epidemiologicznych i eksperymentalnych wskazuj�cych na jego fa�szywo��. Hipotetyczne uratowanie jednego �ycia ludzkiego przez wprowadzenie do ameryka�skiej energetyki j�drowej przepis�w opartych na tym paradygmacie kosztuje 2.5 mld dolar�w. Natomiast koszt szczepie� ochronnych przeciw dyfterii, krztu�cowi i odrze naprawd� ratuj�cych �ycie wynosi w Trzecim �wiecie 50-100 dolar�w na osob�. Ale na takie szczepienia chronicznie brakuje pieni�dzy.

Okazuje si�, �e ma�e dawki promieniowania, podobne do naturalnych, i wi�ksze ni� czarnobylskie dawki w Polsce, przed�u�aj� �ycie, poprawiaj� odporno�� na choroby zaka�ne i zmniejszaj� �miertelno�� nowotworow�. Zdaj� sobie spraw�, �e pisz�c to nara�am si� wielu czytelnikom. Stwierdzono to jednak m.in. w�r�d tej cz�ci ludno�ci Hiroszimy i Nagasaki, kt�ra zosta�a napromieniona ma�ymi dawkami w czasie ataku atomowego. Wyst�powanie zjawiska dobroczynnych skutk�w ma�ych dawek promieniowania potwierdzi� niedawno UNSCEAR - Komitet Naukowy Narod�w Zjednoczonych ds. Skutk�w Promieniowania Atomowego, najwi�kszy mi�dzynarodowy autorytet w dziedzinie bada� radiacyjnych. Ale nie to zjawisko, zwane hormez� radiacyjn� (niebawem zamie�cimy na ten temat odr�bny artyku� - przyp. red.), jest przedmiotem tego artyku�u, lecz przebieg pierwszych dni w Polsce po katastrofie w Czarnobylu.

26 KWIETNIA 1986 ROKU

Gdy o godz. 1:23 w nocy, 26 kwietnia 1986 roku, reaktor w Czarnobylu wskutek b��du pope�nionego przez operatora zacz�� si� topi�, nie istnia�a w Polsce energetyka j�drowa ani �adne plany na wypadek takiej katastrofy. Nikt nie spodziewa� si� w�wczas, aby awaria w cywilnym zak�adzie j�drowym w jakim� kraju europejskim wymaga�a dzia�a� w�adz polskich dla ochrony ludno�ci. Nawiasem m�wi�c, jak si� dzi� okaza�o, w �adnym z tych pa�stw nie istnia�y plany przeciwdzia�ania skutkom podobnych katastrof. Lokalne plany awaryjne dla reaktor�w w �wierku oraz plany obrony cywilnej na wypadek wojny j�drowej okaza�y si� zupe�nie nieprzydatne w sytuacji katastrofy czarnobylskiej.

Mieli�my jednak dobrze zorganizowan� i wyszkolon� S�u�b� Pomiar�w Ska�e� Promieniotw�rczych (SPSP), czyli krajowy system monitoringu radiacyjnego, koordynowan� przez Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej (CLOR) w Warszawie. W jej sk�ad wchodzi�o wtedy oko�o 140 plac�wek pomiarowych rozmieszczonych mniej wi�cej r�wnomiernie w ca�ej Polsce. W CLOR by�y dwie stacje poboru wielkich mas powietrza do mierzenia �ladowych zawarto�ci py��w promieniotw�rczych w atmosferze, unikalne w Europie, umo�liwiaj�ce szybk� analiz� sk�adu izotopowego ska�e� i okre�lenie ich �r�d�a. CLOR by� jedyn� w Europie plac�wk�, kt�ra mia�a mo�liwo�� mierzenia ska�e� przestrzeni powietrznej pa�stwa, na wszystkich wysoko�ciach troposferycznych i w dolnej stratosferze.

System SPSP stworzono z my�l� o obronie cywilnej w przypadku ataku j�drowego. Jednak spe�ni� on dobrze swe najwa�niejsze zadanie: wcze�nie wykry� i zidentyfikowa� zagro�enie czarnobylskie. Wykorzystali�my do�wiadczenie zdobyte w ci�gu wielu lat monitorowania ska�e� po pr�bach j�drowych, a tak�e w czasie �wicze� i prac badawczych nad wojn� j�drow� prowadzonych przez Pa�stwow� Agencj� Atomistyki i CLOR. Niedostatkiem SPSP by� brak bezpo�redniej ��czno�ci z centralnym o�rodkiem w�adzy politycznej i administracyjnej, kt�ra powinna podj�� szybkie decyzje dotycz�ce milion�w ludzi w ca�ym kraju.

Wojskowy system wykrywania ska�e� promieniotw�rczych, podobnie jak we wszystkich innych krajach, by� dostosowany do znacznie wi�kszych poziom�w radiacji po ataku j�drowym. Przyrz�dy radiometryczne s�u�b wojskowych okaza�y si� w sytuacji katastrofy czarnobylskiej zbyt ma�o czu�e. Podczas nocnego spotkania 29 kwietnia w Komitecie Centralnym PZPR, szef Obrony Cywilnej Kraju, wiceminister obrony narodowej gen. Tadeusz Tuczapski stwierdzi�, �e nie ma �adnych ska�e�, bo gdyby by�y, to Obrona Cywilna by je wykry�a. Jednak nie wykry�a ani w Polsce, ani nigdzie w Europie. W ci�gu nast�pnych kilku tygodni Obrona Cywilna przedstawia�a specjalnie powo�anej Komisji Rz�dowej wyniki swoich pomiar�w. R�ni�y si� one ca�kowicie od wynik�w monitoringu SPSP i nie by�y wiarygodne. Z tego powodu nie zosta�y opublikowane w Raporcie Komisji Rz�dowej, wydanym w czerwcu 1986 roku.

Pierwsza fala ska�onego powietrza dotar�a nad Polsk� prawdopodobnie oko�o p�nocy 27/28 kwietnia, a wykryto j� w kilka godzin p�niej. W samym Czarnobylu, emisja z p�on�cego reaktora uleg�a ju� wtedy znacznemu zmniejszeniu. Emisja mala�a dalej a� do 3 maja, kiedy to zacz�� si� jej ponowny gwa�towny wzrost. Ta druga emisja, wi�ksza ni� 27 kwietnia, nast�pi�a wskutek przebicia si� stopionego rdzenia reaktora do znajduj�cych si� poni�ej pomieszcze� wype�nionych wod�. Chmura z tej drugiej wielkiej emisji szcz�liwie omin�a Polsk� i skierowa�a si� na po�udnie Europy. 1 maja w Polsce zacz�� si� gwa�towny spadek ska�e� powietrza, lecz nie gruntu, paszy, mleka itd. O tym co dzia�o si� w czarnobylskim reaktorze, jakie by�y fluktuacje emisji radioizotop�w (np. gwa�towny jej wzrost 3 maja) i lokalne kierunki rozchodzenia si�, ani polskie w�adze ani specjali�ci nie otrzymali ze Zwi�zku Radzieckiego �adnych informacji, tak wi�c wszystkie decyzje ochronne podejmowali�my na podstawie danych z naszej w�asnej sieci monitoringu. Pomimo obowi�zuj�cych od 1984 roku w krajach RWPG ustale� Zwi�zek Radziecki nie zawiadomi� polskich w�adz "w mo�liwie kr�tkim czasie" o katastrofie i jej przebiegu, co op�ni�o nasze przygotowania ochronne o oko�o p�tora dnia.

28 KWIETNIA 1986 ROKU

O godz. 7:00, 28 kwietnia, plac�wka SPSP w Miko�ajkach stwierdzi�a kilkakrotny wzrost mocy dawki promieniowania gamma i oko�o siedmiusetkrotny wzrost og�lnej radioaktywno�ci beta w powietrzu. Wiadomo�� o tym przekazano telefonicznie do CLOR o godz. 9:00. W tym samym czasie podobny wzrost mocy dawki promieniowania gamma - ponad 20 mR/h (mR/h = mikrorentgeny na godzin�, nieformalna obecnie jednostka mocy dawki promieniowania gamma) i silne ska�enie powierzchni gruntu stwierdzono przed budynkiem CLOR. Wktr�tce potem zacz�y dociera� do CLOR z innych stacji SPSP meldunki o gwa�townym wzro�cie radioaktywno�ci powietrza. O godz. 10:00 CLOR wprowadzi� alarmowy system pracy w dwudziestu czterech, a od 29 kwietnia we wszystkich plac�wkach SPSP.

W ci�gu nast�pnych dw�ch godzin wp�yn�o wiele raport�w z sieci plac�wek SPSP, kt�re wskazywa�y, �e chmura radioaktywnego powietrza przesuwa si� nad Polsk� od wschodu i pokrywa jej p�nocno-wschodni obszar. W po�udnie w Warszawie st�enie cezu-137 w powietrzu wynosi�o 3300 mBq/m³ (Bq jest jednostk� aktywno�ci substancji promieniotw�rczej wynosz�c� jeden rozpad atomu na sekund�), tj. ponad 80 000 razy wi�cej ni� �rednio w poprzednim roku, st�enie jodu-131 oko�o 100 000 mBq/m³ (przed awari� jod-131 by� niewykrywalny), a moc dawki promieniowania gamma wynosi�a oko�o 30 mR/h.

Oko�o godz. 12:00 przedstawi�em sytuacj� Mieczys�awowi Sowi�skiemu, prezesowi PAA. W rozmowie tej poda�em, �e nied�ugo b�dziemy wiedzieli, czy przyczyn� ska�enia jest wybuch broni j�drowej czy te� awaria reaktora i nalega�em, by o tak wielkim ska�eniu kraju natychmiast poinformowa� rz�d. Prezes stwierdzi�: Mierzcie dalej i informujcie mnie o wynikach.

Mi�dzy godz. 10:10 - 13:15 zebrano w CLOR na filtrze py� promieniotw�rczy z oko�o 700 m³ powietrza. Analiza spektrometryczna wykaza�a, �e jego sk�ad izotopowy jest typowy dla proces�w reaktorowych, a nie wybuchu j�drowego. Mimo licznych usi�owa�, nie uda�o si� skomunikowa� z prezesem PAA, wi�c oko�o godz. 17:00 informacj� o zagro�eniu radiacyjnym kraju przekaza�em sekretarzowi naukowemu PAN, prof. Janowi Kaczmarkowi, kt�ry zobowi�za� si� natychmiast zawiadomi� premiera.

W godzinach popo�udniowych stworzono w CLOR ad hoc grup� operacyjn�, kt�ra analizowa�a sytuacj� i przygotowywa�a zalecenia ochronne. Niekt�re meldunki zawiera�y nieprawdopodobe wyniki, np. instytuty w �wierku stwierdzi�y moce dawki gamma si�gaj�ce 2500 a nawet 10 000 mR/h. Po ich sprawdzeniu wykryto b��dy w metodyce pomiaru i kalibracji przyrz�d�w. Jednak zanim to wykonano, te zastraszaj�ce informacje wp�ywa�y na post�powanie specjalist�w w CLOR, a tak�e trafi�y do publicznej wiadomo�ci w Polsce i za granic�. Wi�kszo�� pomiar�w mocy dawki wskazywa�a jednak, �e nie ma bezpo�redniego zagro�enia �ycia i zdrowia ludno�ci od zewn�trznego promieniowania gamma, nawet je�eli utrzyma si� ono przez wiele miesi�cy na poziomie bliskim obecnemu (ok. 30 mR/h). By�a to bowiem moc dawki tylko nieco wi�ksza od poziomu naturalnego w Polsce i mniejsza ni� w wielu innych krajach maj�cych ska�y i gleby bogatsze w uran, tor i rad. Natomiast pomiary st�e� radionuklid�w w powietrzu i analiza ich sk�adu izotopowego wskazywa�y, �e izotopy promieniotw�rczego jodu, a zw�aszcza jod-131, wch�oni�te do organizmu z powietrzem i �ywno�ci�, mog� ulec tak znacznej koncentracji w tarczycy dzieci, �e stan� si� zagro�eniem ich zdrowia, powoduj�c zwi�kszenie ryzyka powstania nowotwor�w z�o�liwych tego wa�nego organu. Zawarto�� innych radioizotop�w, np. cezu-137, by�a znacznie ni�sza.

Zmieniaj�cy si� kierunek wiatru roznosi� radioaktywn� chmur� w r�ne strony Przemieszczanie si� chmury radioaktywnej ( animacja )

Przeprowadzone w godzinach popo�udniowych i wieczornych obliczenia wskazywa�y, �e dawka promieniowania od radiojod�w w tarczycy dzieci mo�e przekroczy� 50 mSv (Sv jest jednostk� dawki promieniowania poch�oni�tego przez organizm uwzgl�dniaj�c� r�nice biologiczne ro�nych rodzaj�w promieniowania i warunk�w napromienienia), a wi�c poziom powy�ej kt�rego Mi�dzynarodowa Komisja Ochrony Radiologicznej zaleca�a blokowanie dost�pu radiojod�w do tarczycy jodem nieradioaktywnym. To zalecenie oparte by�o na wspomnianym ju� administracyjnym za�o�eniu, �e ka�da, nawet bliska zerowej dawka promieniowania jonizuj�cego mo�e wywo�a� nowotwory z�o�liwe. Nowe dane z Hiroshimy i Nagasaki wskazuj� jednak, �e poni�ej dawki 200 mSv nie zaobserwowano znacz�cego wzrostu �miertelno�ci nowotworowej, a przy dawkach mniejszych od 100 mSv �miertelno�� wskutek bia�aczek by�a w tych dw�ch miastach ni�sza ni� u mieszka�c�w nie napromienionych. R�wnie� w Szwecji wsr�d tysi�cy os�b, kt�rym podawano jod-131 dla cel�w diagnostycznych (�rednia dawka 500 mSv) stwierdzono mniejsz� cz�sto�� zachorowa� na raka tarczycy ni� u ludzi, kt�rzy z takiej diagnostyki nie korzystali.

Jednak wobec narastaj�cego zagro�enia czarnobylskiego nie roztrz�sano takich subtelno�ci (przysz�a na to pora dopiero teraz), lecz zastosowano si� do zalece� mi�dzynarodowych i uznano, �e najpilniejsz� spraw� jest ochrona dzieci przed ska�eniem jodem promieniotw�rczym.

Oko�o godz. 18:00 specjali�ci w CLOR dowiedzieli si� z radia BBC, �e �r�d�em emisji radionuklid�w jest awaria reaktora w Czarnobylu. Ta informacja umo�liwi�a nam tylko nieco bardziej realistyczne prognozowanie dalszego rozwoju sytuacji, bowiem to co dzia�o si� w samym Czarnobylu by�o ci�gle okryte tajemnic�. Dzi� wiemy, �e wszelkie po��czenia z Czarnobylem zosta�y w�wczas odci�te przez KGB. Lakoniczne o�wiadczenie TASS informuj�ce o awarii na Ukrainie, bez podania miejscowo�ci i informacji potrzebnych do planowania dzia�a� ochronnych, dotar�o do Warszawy p�nym wieczorem.

O godz. 18:30 zwr�cili�my si� do Instytutu Technicznego Wojsk Lotniczych wsp�pracuj�cego z CLOR z pro�b� o codzienne pobieranie pr�b powietrza z wysoko�ci 1, 3, 6, 9, 12 i 15 km wzd�u� p�nocno-wschodniej cz�ci granicy. W nast�pnych dniach wykonano 60 lot�w, a zdobyte w ten spos�b informacje wykorzystali�my do prognozy ska�e�. W godzinach popo�udniowych CLOR nawi�za� kontakt ze specjalistami z innych kraj�w (Anglii, Francji, Finlandii, Szwecji), wymieniaj�c informacje o ska�eniach oraz planowanych przedsi�wzi�ciach.

Do p�nych godzin nocnych w CLOR pracowano nad propozycjami zalece� ochronnych dla ludno�ci Polski. O pomoc w przygotowaniu najwa�niejszego z nich, tj. u�ycia jodu nieradioaktywnego dla blokady tarczycy poproszono specjalist�w z Ministerstwa Zdrowia oraz Szefostwa S�u�by Zdrowia MON.

29 KWIETNIA 1986 ROKU

29 kwietnia oko�o godz. 1:00 w Komitecie Centralnym PZPR rozpocz�o si� posiedzenie kilku cz�onk�w Biura Politycznego, cz�onk�w rz�du i Komitetu Obrony Kraju. O godz. 4:00 do grupy tej zaproszono z CLOR mnie, prof. Zenona Ba�trukiewicza z Szefostwa S�u�by Zdrowia MON oraz prezesa PAA. Posiedzenie trwa�o do godz. 6:30 i przyj�to na nim g��wne kierunki ochrony ludno�ci zaproponowane przez CLOR. Mia�a to by� przede wszystkim ochrona dzieci przed wch�oni�ciem radiojodu. Ustalono, �e dzieciom we wschodnich i p�nocnych wojew�dztwach nale�y poda� nieradioaktywny jod, a tak�e wstrzyma� wypas byd�a na ��kach i przej�� na karmienie ich such� pasz�. Mleka od kr�w przebywaj�cych dot�d na pastwiskach nie nale�y kierowa� do sklep�w, lecz przeznaczy� do przerobu. Dzieci i m�odzie� do lat 18 powinny konsumowa� mleko w proszku i skondensowane. Nale�y ograniczy� spo�ycie �wie�ych jarzyn oraz dok�adnie je my�. Zakazano picia wody deszczowej i stopionego �niegu.

Pr�cz tego zaproponowa�em, by ze wzgl�du na mo�liwo�� nap�ywu nad Polsk� wi�kszych ni� dotychczas ska�e� przez kilka dni dzieci pozostawa�y w domu i nie chodzi�y do szk�. By zamyka� okna, zmywa� jezdnie i chodniki wod� oraz odwo�a� pochody 1-majowe. Okaza�o si� p�niej, �e zalecenia te nie by�y potrzebne, bo radioaktywne ska�enia mia�y ni�szy poziom ni� prognozowano.

Tych dodatkowych zalece� nie przyj�to. Zgodzono si�, �e zagro�enie od innych radioizotop�w jest mniej istotne, tote� akcj� przeciw nim nale�y rozpocz�� w drugiej kolejno�ci. Uczestnicy spotkania doszli do porozumienia, �e o sytuacji i zaleceniach ochronnych nale�y poinformowa� spo�ecze�stwo w porannych audycjach radiowych, a nast�pnie w prasie i w telewizji. Rzecznik prasowy rz�du Jerzy Urban rozpocz�� pisanie komunikatu dla ludno�ci.

Oko�o godz. 6:00 sekretarz KC Marian Wo�niak zatelefonowa� do swego odpowiednika w Moskwie, po czym stwierdzi�, �e jego rozm�wca nic nie wie o katastrofie w Czarnobylu. Wtedy nie wierzyli�my w to, lecz dzi� wiemy, �e mog�o to by� prawd�.

Dla przygotowania akcji jodowej oko�o godz. 6:00 zebrano w Ministerstwie Zdrowia grup�, kt�ra ustali�a (po raz pierwszy w �wiecie), �e form� masowej profilaktyki jodowej b�dzie podanie tzw. p�ynu Lugola - wodnego roztworu jodku potasu i pierwiastkowego jodu oraz ustali�a jego dawki dla trzech grup wiekowych dzieci.

O godz. 6:30 do Komitetu Centralnego przyby� gen. Wojciech Jaruzelski. Wkr�tce, w �cis�ym gronie cz�onk�w Biura Politycznego i rz�du, podj�to decyzj� o stworzeniu tzw. Komisji Rz�dowej pod przewodnictwem wicepremiera Zbigniewa Sza�ajdy. Na zako�czenie zebrania sekretarz KC Marian Wo�niak o�wiadczy�, �e komunikatu dla spo�ecze�stwa nie b�dzie. W Raporcie Komisji Rz�dowej nie ma wzmianki o tym nocnym posiedzeniu w Komitecie Centralnym, podczas kt�rego podj�to wszystkie najwa�niejsze decyzje w sprawie dzia�a� ochronnych.

Pierwsze posiedzenie Komisji Rz�dowej rozpocz�o si� o godz. 8:00 w Prezydium Rady Ministr�w. Oko�o godz. 11:00 Komisja oficjalnie zaleci�a podj�cie akcji jodowej. Rozpocz�to j� w godzinach wieczornych i kontynuowano w nocy w jedenastu wojew�dztwach p�nocno-wschodnich. Akcja przebiega�a niezwykle sprawnie. Podawanie p�ynu Lugola zorganizowano we wszystkich przedszkolach, szko�ach, o�rodkach zdrowia i aptekach. Pomocy udzielili ochotnicy, kt�rzy m.in. rozwozili roztw�r jodu do ma�ych wiosek. Oko�o 75% populacji dzieci w 11 wojew�dztwach przyj�o jod stabilny w ci�gu pierwszych 24 godzin akcji. (Przed rozpocz�ciem akcji, tj. 28 kwietnia wieczorem i 29 kwietnia rano, oko�o 2% rodzic�w poda�o dzieciom jod w formie i dawkach nieustalonych).

Dla por�wnania warto doda�, �e w Zwi�zku Radzieckim ograniczenia spo�ycia mleka wprowadzono dopiero 23 maja, a jod stabilny zacz�to podawa� ludno�ci oko�o 25 maja. Z powodu trudno�ci organizacyjnych obj�to t� akcj� tylko 1.6 mln dzieci.

30 KWIETNIA 1986 ROKU

Ska�enia ogarn�y ca�y kraj. Przed po�udniem utrzymywa�o si� w Warszawie bardzo wysokie ska�enie powietrza, kt�re po po�udniu i w nocy spad�o blisko czterdziestokrotnie. Komisja Rz�dowa wprowadzi�a profilaktyk� jodow� na terenie ca�ej Polski, bior�c pod uwag� przemieszczanie si� ska�e�, niepewno�� co do emisji z Czarnobyla oraz nastr�j ludno�ci.

Rozprzestrzenianie si� chmury radioaktywnej

Na pozosta�ych terenach akcja przebiega�a mniej sprawnie ni� w wojew�dztwach p�nocno-wschodnich. Tam zaledwie 25% populacji dzieci otrzyma�o jod stabilny w ci�gu pierwszych 24 godzin. W tych rejonach kraju akcj� jodow� w wi�kszo�ci zako�czono 2 maja, jednak w niekt�rych miejscowo�ciach ci�gn�a si� ona jeszcze do 5 maja. Komisja Rz�dowa przewiduj�c, �e zabraknie mleka w proszku, poleci�a ministrowi handlu wewn�trznego wprowadzenie 2 maja reglamentowanej jego sprzeda�y dla dzieci do 12 miesiecy oraz dokonanie importu brakuj�cej ilo�ci.

Poczynaj�c od 4 maja, w CLOR mierzono zawarto�� jodu-131 w tarczycach mieszka�c�w Warszawy i kilku wojew�dztw. ��cznie zbadano oko�o 1400 os�b. Podobne badania prowadzono u kilkuset os�b w Instytucie Energii Atomowej w �wierku, gdzie r�wnie� badano zawarto�� cezu-137 i cezu-134 w ca�ym ciele.

Od 6 maja dwie ekipy CLOR prowadzi�y zwiad radiacyjny w pobli�u wschodniej granicy kraju, korzystaj�c z helikopter�w MSW. Mierzono moc dawki promieniowania gamma, zbierano pr�by mleka, ro�lin i gleby, a tak�e badano ska�enie ludzi. Wykryto wtedy silne ska�enia radiojodem tarczyc dzieci szkolnych w niekt�rych miejscowo�ciach. Specjali�ci CLOR za��dali od Komisji Rz�dowej, by skierowa� do tego rejonu samochodowe laboratorium CLOR, w celu dok�adnego zbadania ska�enia dzieci w rejonach przygranicznych. Przewodnicz�cy Komisji zarz�dzi� przeprowadzenie tych bada� przez CLOR, jednak zar�wno prezes PAA, jak i minister zdrowia sabotowali to zarz�dzenie i w ko�cu nie dopu�cili do jego realizacji. 31 maja dy�urny O�rodka Dyspozycyjnego S�u�by Awaryjnej CLOR zapisa� w raporcie nr 181/86, �e zosta� telefonicznie powiadomiony, aby na polecenie prezesa PAA wstrzyma� wszelkie pomiary jodu-131 w tarczycy wykonywane w samym CLOR.

Pionowy rozk�ad cezu -134 i cezu -137 w atmosferze nad Polsk� w mBq/m3

Komisja Rz�dowa pracowa�a do 18 czerwca, analizuj�c zmieniaj�c� si� sytuacj�, wprowadzaj�c normy ska�e� oraz modyfikuj�c, a potem stopniowo ograniczaj�c dzia�ania profilaktyczne. Na ��danie Komisji w pierwszych dniach maja sprowadzono z zagranicy 2000 ton mleka w proszku.

SKUTKI ZDROWOTNE

�rednia dawka promieniowania na ca�e cia�o, jak� Polacy otrzymali w ci�gu pierwszego roku od czarnobylskich radioizotop�w wynosi�a (wed�ug oceny UNSCEAR) 0.27 mSv. Stanowi�o to 11% rocznej naturalnej dawki promieniowania. W ci�gu ca�ego �ycia Polacy otrzymaj� �rednio od opadu czarnobylskiego dawk� na ca�e cia�o wynosz�c� oko�o 0.9 mSv, czyli oko�o 0.5% dawki, jak� w tym samym czasie zostan� napromienieni ze �r�de� naturalnych, wynosz�cej 168 mSv. Oko�o 74% tej dawki na ca�e cia�o pochodzi�o od cezu-137, 20% od cezu-134, 1% od jodu-131 i oko�o 5% od innych izotop�w. Tak ma�a dawka na ca�e cia�o od ska�enia czarnobylskiego nie b�dzie mog�a da� �adnych, ani szkodliwych ani dobroczynnych, zauwa�alnych zmian zdrowia ludno�ci w naszym kraju.

Dawka promieniowania na tarczyc� od jodu-131 by�a natomiast znacznie wy�sza. W zachodnich, ma�o ska�onych wojew�dztwach, si�ga�a ona od oko�o 2 do 30 mSv u dzieci w wieku 1 roku. We wschodnich, silniej ska�onych rejonach, dawka ta si�ga�a niekiedy oko�o 10-90 mSv. U niemal 5% dzieci (u kt�rych zastosowano profilaktyk� jodow�) maksymalne dawki wynosi�y niemal 200 mSv. Profilaktyka jodowa zmniejszy�a dawki na tarczyc� dzieci �rednio o blisko po�ow�. Tam gdzie akcj� rozpocz�to wcze�niej zmniejszenie dawki mog�o by� nawet pi�ciokrotne. Oko�o 70-80% radiojodu w tarczycy dzieci pochodzi�o z po�ywienia (g��wnie z mleka). Tylko 20-30% radiojodu przedosta�o si� do tarczycy drog� oddechow�. Maksymalne st�enia jodu-131 w mleku pojawi�y si� w wi�kszo�ci rejon�w po 5 maja. Zatem nawet p�no zastosowana profilaktyka da�a korzystny efekt.

Akcja jodowa ocali�a oko�o 5 000 polskich dzieci od zachorowania na raka tarczycy

Gdyby w Polsce nie przeprowadzono profilaktyki jodowej to u oko�o 5% dzieci, tj. oko�o 500 000, dawka promieniowania na tarczyc� od jodu-131 przekroczy�aby 1000 mSv. Zachorowalno�� na raka tarczycy po takich i wi�kszych dawkach wynosi na Bia�orusi oko�o 1%. Je�eli u nas by�aby podobna, to mo�na s�dzi�, �e w wyniku akcji jodowej ocalili�my oko�o 5000 polskich dzieci od tej choroby. Zgodnie z danymi Kliniki Mayo w Rochester, Minnesota, przy wyst�pieniu raka tarczycy u dzieci pe�ne wyleczenie osi�ga si� niemal w 100% przypadk�w. Jest to dobra prognoza dla 682 dzieci na Bia�orusi, Ukrainie i w Rosji, kt�re zachorowa�y na raka tarczycy. Wiele z nich leczy si� w krajach zachodnich.

W wyniku akcji jodowej 18.5 mln ludzi przyj�o blokuj�c� dawk� p�ynu Lugola, w tym ponad 95% dzieci i m�odzie�y. By�a to pierwsza w historii medycyny tak wielka akcja profilaktyczna dokonana w ci�gu kilku dni. Rozpocz�to j� po oko�o 13 godzinach od powzi�tej decyzji. Akcja ta dowodzi wysokiej sprawno�ci organizacyjnej i zdolno�ci do improwizacji Polak�w. Dla por�wnania nale�y przypomnie�, �e po katastrofie elektrowni w Three Mile Island ko�o Harrisburga, w Pensylwanii w 1979 roku, rz�d ameryka�ski zacz�� dostarcza� wyprodukowane ad hoc tabletki jodu okolicznym mieszka�com w cztery dni po wypadku. �wiadczy to o trudno�ciach logistycznych takiej akcji, kt�re w du�ej mierze wp�yn�y na niepodj�cie jej w krajach europejskich, poza Polsk�, mimo �e niekt�re z nich by�y ska�one w stopniu wy�szym ni� my. W Europie po prostu nie by�o wystarczaj�cego zapasu tabletek jodowych dla zagro�onej ludno�ci, ani szans na ich natychmiastowe wyprodukowanie i dystrybucj�. Nasz sukces by� wynikiem �mia�ej decyzji oraz nowatorskiej idei, kt�ra zrodzi�a si� w Ministerstwie Zdrowia: postanowiono u�y� nie tabletek jodowych, kt�rych te� nie mieli�my, lecz przygotowa� w ka�dej aptece dobrze znany farmaceutom p�yn Lugola. Zapasy jodu i jodku potasu niezb�dnych do wyprodukowania go w aptekach znacznie przekracza�y potrzeby.

Ska�enie gleby cezem-137 w Polsce po katastrofie w Czarnobylu

Badania epidemiologiczne (najwi�ksze jakie kiedykolwiek przeprowadzono w Polsce) wykonane przez zesp� prof. Janusza Naumana z Akademii Medycznej w Warszawie, z�o�ony z najwybitniejszych polskich endokrynolog�w i radiolog�w wykaza�y, �e �agodne "zewn�trztarczycowe" objawy uboczne po podaniu p�ynu Lugola (md�o�ci, b�le g�owy i sw�dzenie sk�ry) pojawi�y si� w oko�o 5% przypadk�w. U bardzo ma�ych dzieci niekiedy wyst�powa�y wymioty, prawie zawsze u tych kt�rym zamiast p�ynu Lugola podano roztw�r jodyny. W �adnej grupie wiekowej nie zaobserwowano ubocznego "wewn�trztarczycowego" dzia�ania profilaktycznych dawek jodu. W badaniach tych, przeprowadzonych w latach 1989-1990, nie stwierdzono zwi�kszonego wyst�powania nowotwor�w tarczycy.

Badania Instytutu Onkologii nie wykaza�y do roku 1995 wzrostu nowotwor�w tarczycy i bia�aczek. Ubocznym, bardzo wa�nym rezultatem bada� grupy prof. Naumana by�o stwierdzenie obecno�ci wola endemicznego u mieszka�c�w znacznych obszar�w Polski, wywo�anego g��bokim niedoborem jodu w naszej diecie. Niedob�r zacz�� si� oko�o 1980 roku, gdy zaprzestano jodowania soli kuchennej. W efekcie tych bada� powr�cono do jodowania �ywno�ci w Polsce, co powinno przyczyni� si� do poprawy zdrowia ludno�ci.

POLITYKA INFORMACYJNA

Polityka informacyjna, kt�r� w�adze stosowa�y w pierwszych dw�ch dniach by�a b��dna. 28 kwietnia nie by�o jej wcale, poniewa� rz�d dowiedzia� si� o ska�eniach w Polsce zbyt p�no. Ostatnie dzienniki radiowe i telewizyjne przekaza�y jedynie kr�tk� informacj� agencyjn� o wypadku w Czarnobylu. Na spotkaniu w�adz naczelnych w Komitecie Centralnym PZPR wczesnym rankiem 29 kwietnia postanowiono, by wst�pne zalecenia dla ludno�ci poda� w rannych i przedpo�udniowych dziennikach radiowych, a nast�pnie w prasie i telewizji. Pod koniec tego spotkania zdecydowano jednak nie publikowa� takiego komunikatu. W prasie popo�udniowej ukaza�a si� jedynie ba�amutna informacja, �e 28 kwietnia nad p�nocnymi regionami Polski przeszed� na du�ej wysoko�ci radioaktywny ob�ok, �e utworzono Komisj� Rz�dow� i nikomu nic nie grozi.

29 kwietnia wraz z Krzysztofem �arnowieckim przygotowali�my rzeczow� informacj� o ska�eniach kraju, kt�ra mia�a by� pierwszym oficjalnym komunikatem Komisji. Tekst ten przyj�to, jednak p�niej zosta� ca�kowicie zmieniony przez Wydzia� Prasy KC oraz rzecznika prasowego rz�du. W efekcie 30 kwietnia publiczno�� znowu dowiedzia�a si�, �e radioaktywny jod "lata" w ob�oku gdzie� wysoko nad Polsk�. Ponadto podano k�amliw� informacj�, �e nast�pi�o jedynie podwy�szenie st�enia aktywnego jodu w powietrzu (...), stwierdza si� spadkow� tendencj� poziomu st�enia i �e nie stwierdzono podwy�szenia st�enia innych pierwiastk�w. Na posiedzeniu Komisji 30 kwietnia obaj z dr. �arnowieckim energicznie zaprotestowali�my przeciwko wypaczaniu naszego tekstu. Ostatnie k�amstwo - o braku innych pierwiastk�w - by�o tak kompromituj�ce, �e przewodnicz�cy Komisji o�wiadczy�, i� takie manipulowanie tekstami specjalist�w nie powt�rzy si� ju� wi�cej.

Dawki promieniowania na ca�e cia�o w pierwszym roku po katastrofie w Czarnobylu

Na tym samym posiedzeniu odby�a si� d�u�sza dyskusja nad polityk� informacyjn�. Twierdzi�em, �e w�adze musz� dawa� publiczno�ci pe�n� informacj� o �rednich, maksymalnych i minimalnych poziomach ska�e�. Stara�em si� przekonywa�, �e wzbudzi to zaufanie ludno�ci do post�powania i zalece� Komisji. Kontrargumentem rzecznika rz�du - g��wnego przeciwnika tej koncepcji, by�o niebezpiecze�stwo wywo�ania paniki. Trudno jednak by�oby j� wywo�a� wiadomo�ciami o ska�eniach daj�cych dawki promieniowania, na ca�e cia�o, dziesi�tki tysi�cy razy ni�sze od zagra�aj�cych �yciu. To co sk�oni�o go do podania prawdziwej informacji, to moja sugestia, �e Polska poniesie setki milion�w dolar�w strat na eksporcie �ywno�ci, je�eli przestaniemy by� wiarygodni w oczach zachodnich kontrahent�w i konsument�w.

Po tej dyskusji informacje w prasie by�y zgodne z rzeczywisto�ci�. I tak np. "Express Wieczorny" 5 maja opublikowa� komunikat Komisji Rz�dowej wraz z tabliczk� szczeg�owych �rednich warto�ci ska�e� kraju. Tego rodzaju informacja by�a unikatem w prasie �wiatowej i zosta�a potem uznana przez ekspert�w ameryka�skiej Food and Drug Administration za najbardziej przejrzyst� i po�yteczn� spo�r�d wielu. Ameryka�ski Sekretarz Stanu George Schulz stwierdzi�, �e Polska potraktowa�a ten wypadek w spos�b zdecydowanie odmienny od ZSRR. Polska informowa�a ludno��, przekazuj�c wszystkie informacje jakimi dysponowa�a. Prasa zachodnioniemiecka wyra�a�a podobne opinie: Polskie media zwr�ci�y od pocz�tku na siebie uwag� obszern� i rzeczow� informacj� ("Tages Anzeiger" - 2.05.86); Polacy w spos�b najbardziej otwarty poinformowali w�asn� opini� publiczn� i zagranic� o skutkach awarii ("Volksblatt Berlin" - 3.05.86).

Pod tym wzgl�dem r�nili�my si� np. od Francji, gdzie po dw�ch tygodniach milczenia, w�adze poda�y informacj�, �e sytuacja wr�ci�a do normy. W Anglii pojawia�y si� raczej enigmatyczne wiadomo�ci, np. �e wi�ksze ska�enia wyst�puj� na p�nocy ni� na po�udniu, a 12 maja minister �rodowiska twierdzi�: mo�na pi� wod�, kt�ra wtedy w po�udniowej Szkocji czterokrotnie przekracza�a normy na wypadek awarii.

W roku 1986 specjali�ci zachodnioniemieccy m�wili do nas: Podziwiamy wasz� sprawno�� i szybko��. U nas nie by�oby to mo�liwe. Tak widziano dzia�ania polskich specjalist�w i w�adz za granic�, lecz nie w Polsce, gdzie spotka�y si� z powszechn� krytyk�.

Do pocz�tku strony

Prof. dr hab. ZBIGNIEW JAWOROWSKI jest przewodnicz�cym Rady Naukowej Centralnego Laboratorium Ochrony Radiologicznej (CLOR) w Warszawie.